۱- ما به نیرومندترین مهره شطرنج که وحشیانه به همه جا می‌تواند حمله کند وزیر می‌گوییم. از کودکی برایم سوال بود که این چه وزیری است که از شاه قوی‌تر است. اما در زبان انگلیسی به این مهره queen می‌گویند که خب معقول است. زن پادشاه خیلی وقت‌ها رییس و عروسک گردان شوهرش است.
اما ما تنها نیستیم. در زبان هندی و ترکی هم به این مهره وزیر می‌گویند. با تلفظی تقریبا یکسان با تفاوت در حد فتحه و کسره.
۲- آنچه ما فیل می‌نامیم در انگلیسی به اسقف یا bishop می‌شناسندش. اما بامزه این است که در زبان اسپانیش هم به این مهره دقیقا می‌گویند فیل (با تلفظ fil یا alfil) که یادگار نفوذ (!!) اعراب به آندلس است. ترک‌ها هم که زبانشان پر از فارسی و عربی است به این مهره فیل می‌گویند.
۳- چیزی به نام سرباز در شطرنج نداریم. اصطلاح رایج نادرستی است. صحیحش پیاده است (معادل پیاده نظام) در مقابل سوار (سواره نظام که شامل سوار سبک یعنی اسب و فیل و سوار سنگین یعنی رخ و وزیر میشود). معادل انگلیسی پیاده pawn است و در زبان هندی هم تلفظش میشود: پیادا.
۴- برای انگلیسی‌زبانان اطلاق کلمه اسب یا horse به مهره‌ای که دقیقا به همین شکل است عجیب به نظر می‌رسد! آن‌ها این مهره را knight به معنی سلحشور یا جنگاور می‌نامند و فقط هنگام مزاح یا تمسخر از horse یا horsey استفاده میکنند. اصطلاح فرانسویان برای ما آشناتر است: شوالیه.
۵- در پارسی اطلاق کلمه قلعه به مهره ای که دقیقا به همین شکل است صحیح نیست. درستش رخ است معادل rook در انگلیسی (که البته آن‌ها از رخ ما برداشت کرده‌اند). قلعه رفتن شاه یا castling یک تکنیک برای محافظت بیشتر از شاه است که شرایط و قواعد خاصی دارد. البته ترک‌ها هم به این مهره می‌گویند kale یا کله که همان قلعه است.
۶- روس‌ها به شطرنج می‌گویند شاخمات که همان شاه مات است. مات از عربی آمده و فعل ماضی از ریشه میت است. شاه مات یعنی شاه مرد معادل checkmate. اعلام کیش در بازی‌های رسمی‌شطرنج جایگاهی ندارد و بی معنی است چون خود طرف باید حواسش باشد و به جای پاسخ الزامی‌به کیش حرکت غیرقانونی نکند (سه حرکت غیرقانونی در یک بازی یعنی احراز عدم صلاحیت برای ادامه بازی). اعلام مات هم الزامی‌نیست اما شیرین است یعنی به اطلاع حضرتعالی می‌رسانم شاه شما مرده است! ارباب تازه ای برای ادامه نوکری بجورید.
۷- معادل پارسی شطرنج، چترنگ است. اما نفوذ مهاجمان مهربان (!) زبانی برای ما باقی نگذاشته.
رضا کاظمی؛ پزشک، نویسنده، شاعر و فیلمساز