اجتماعی

این بخش کوتاهی از نقدی است که چند سال پی بر فیلم It Follows نوشتم و در شرایط کنونی بازنشرش را بایسته دانستم.

*

شر سرایت می‌کند. این پیام سرراست سینمای وحشت است؛ مانند خیر و نیکی چنان که «نیکوکاران» در زندگی خارج از قاب سینما می‌گویند! بشر با اتکا به روایات و حکایات دیرین، مصدر شر را اهریمن می‌داند؛ موجودیتی که فانتزیک نیست، خارج از قالب ذهن و روان (به تعبیر رایج: روح) انسان است و واقعاً وجود دارد. حسن این نگاه این است که در آن، شرارت ویژگی ذاتی انسان نیست. انسان ظرفی خالی است؛ پذیرای خیر و شر. شر از بیرون عارض می‌شود و به روح انسان سرایت می‌کند. بدیهی‌ است که در این تعریف، ویژگی‌های منفی انسان که موجب آسیب رساندن به دیگران می‌شود به عنوان شر واقعی در نظر گرفته نمی‌شود و شر واقعی و اعظم، همانا اهریمن است. این نگرش در انبوه فیلم‌هایی که بر مبنای رخنه جن یا شیطان یا یک روح خبیث در روح و کالبد یک انسان ساخته شده‌اند جاری است. حلول شر می‌تواند کودکی زیبا و بی‌گناه و دوست‌داشتنی را در جن‌گیر (ویلیام فریدکین)به جایگاهی فجیع و رکیک و دور از ذهن برساند و عرق شرم بر پیشانی انسان‌های اخلاقی جاری کند. نمونه‌های موفق دیگری از تقابل معصومیت کودکی و آفت شر را در فیلم‌هایی مثل دیگری (رابرت مولیگان) و بی‌گناهان (جک کلایتن) و… دید. در فیلم‌هایی از این دست بر این انگاره تأکید می‌شود که شر یک کیفیت واردشده از بیرون است و مواجهه با منبع شر (ابلیس، یک روح خبیث و…) موجب رخنه آن در انسان می‌شود. شب‌روها (مایکل وینر) بدیل کارآمدی برای تحلیل فیلمی‌مثل بی‌گناهان است و در واقع مقدمه‌ای متأخر (از نظر سال ساخت) بر آن. در فیلم وینر، فساد اخلاقی یک انسان بزرگ‌سال (با بازی درخشان مارلون براندو) به عنوان مهم‌ترین علت تباهی کودک بی‌گناه و گرایش به شر نشان داده می‌شود. در واقع فیلم دوم تصویری همین‌جایی (و نه ماورایی) از مقوله شرارت به دست می‌دهد و کیفیت «معنوی» آن را زایل می‌کند.

ویژگی مهم شر سرایت آن است. از پی می‌آید به شکلی مؤکد این تسری مرگ‌بار را به نمایش می‌گذارد. شر از انسانی به انسان دیگر منتقل می‌شود. شر همیشه کیفیتی ابلیس‌وار ندارد. گاهی به‌سان طاعون و ویروس و… جلوه‌گر می‌شود. در فیلمی‌بی‌ربط به گونه‌ی وحشت، مثل گذرگاه کاساندرا (جرج پن کاسماتوس) خطر سرایت یک بیماری موجب تصمیم‌گیری سیاست‌ورزانه و ضدانسانی می‌شود و تصمیم‌گیرندگان را در جایگاهی اهریمنی می‌نشاند. در فیلمی‌مثل شیوع (ولفگانگ پترسن) سرایت یک ویروس مرگ‌بار هم‌چون تهدیدی تمام‌عیار و آخرالزمانی به نمایش درمی‌آید. اما از نمونه‌های دانش‌محور پزشکی که بگذریم مهم‌ترین جلوه سرایت در فیلم‌های وحشت، بی‌تردید مربوط به موجودات جذابی به نام زامبی‌هاست. زامبی‌ها محصولات فانتزیک گران‌بهایی هستند چون سازوکار ذهن بشر در ساختن مفاهیم و مصادیق ماورایی را نشان می‌دهند و نیز با مفاهیم مهمی‌مثل بازگشت و رستاخیز مرتبط‌‌اند. زامبی محصول اسطوره‌های کهن نیست. دیرین‌شناسی‌اش نشان می‌دهد که دست‌بالا ریشه در آداب، سنن و باورهای اقوام بدوی چند صد سال قبل دارد. زامبی‌ها شر مطلق‌اند و جز برای آسیب رساندن برنامه‌ریزی نشده‌‌اند. زامبی‌ها موجودات زنده نیستند اما به دلیلی گاه نامکشوف دوباره جان گرفته‌اند. آن‌ها یک بار مرده‌اند و دیگر علاقه‌ای به آن ندارند؛ آن‌ها «مرده» نیستند بلکه به تعبیر زیبای ژیژک «نا-زنده»‌اند. ظاهر زامبی‌ها حکایت از زجر و عذاب دارد؛ انگار از جهنم مرخصی ساعتی گرفته‌اند. آن‌‌ها گرچه سرخوشانه به انسان‌ها هجوم می‌برند اما رضایت خاطرشان از کامیابی در این تهاجم هم نشان چندانی از آرامش ندارد. گروه قابل‌‌توجهی از زامبی‌ها با گاز گرفتن، انسان را تبدیل به یک زامبی دیگر می‌کنند (البته بعضی از آن‌ها فقط مغز انسان را می‌خورند مانند ما انسان‌ها که مغز گوسفند را می‌خوریم!).

تلاش زامبی‌‌ها برای تسری دادن کیفیت‌شان به دیگران به‌ظاهر بی‌معنا و بیهوده است اما سه نکته اساسی را نباید از نظر دور داشت: نخست این‌که زامبی در متن قصه‌های وحشت یک ضرورت آخرالزمانی است. حضور زامبی‌ دال بر فقدان یک نیروی ناظر رهایی‌بخش است؛ درست مثل فیلم‌های‌هالیوودی؛ منطبق بر بدبینی و ناامیدی سینما. یکه‌تازی زامبی‌ها بی‌پناهی و فناپذیری انسان را پررنگ می‌کند و آن‌ها را هم‌چون بره‌های بی‌شبان در فراخنایی محصور و بی‌گریز به تصویر می‌کشد. نکته دوم و بسیار مهم درباره زامبی‌ها، فناناپذیری عارضی هجوم آن‌هاست. انسان فی‌ذاته فانی است اما زامبی‌ها در موقعیتی کم‌وبیش فناناپذیر قرار دارند چون محصولات برزخی‌اند. آن‌ها انسانیت انسان را از او می‌گیرند و در عوض، او را به درجات هرچند نامطلق اما رفیعی از فناناپذیری ارتقا می‌دهند. در واقع این دسته از زامبی‌ها میلی به نابودی انسان‌ها ندارند بلکه می‌خواهند آن‌ها را به جرگه خود درکشند؛ سرآخر فقط زامبی‌ها خواهند ماند و دور هم خوش خواهند گذراند! و نکته سوم: زامبی‌ها همان‌طور که بی‌پایان نیستند، بی‌آغاز هم نیستند. پایان‌شان رسیدن به ملال و دلزدگی ناشی از حضور مطلق هم‌نوعان است و آغازشان چنان که در قصه‌های خیالی و قوم‌محورانه آمده، ناشی از سحر و جادویی است که بر مردگان نافذ شده است. جادوی زامبی‌ها نفرینی ابدی است. اما چرا چنین جادویی جریان یافته؟ این پرسش بیهوده‌ای است مانند تمام پرسش‌های بیهوده درباره رخدادهای ازلی. زامبی یک تهدید فاعل و فعال است؛ خطری است بیخ گوش. دیرینه‌شناسی‌اش دردی را دوا نمی‌کند و جز اتلاف وقت و مضاعف شدن خطر نیست. در برابر زامبی فقط باید فرار کرد. زامبی در بستر کمدی هم با کسی سر شوخی ندارد. زوج باحال جرج کلونی و کوئنتین تارانتینو در از شام تا بام (رابرت رودریگوئز) خیلی زود متوجه این واقعیت شدند و ما نمی‌دانستیم بخندیم یا از حجم مصیبت‌بار آن نفرین دوزخی، قی کنیم. در برابر زامبی چاره‌ای جز کنار گذاشتن فلسفه و تبارشناسی و پناه بردن به آغوش پراگماتیسمِ فرار (و نه‌حتی مقابله) نداریم. زامبی‌ها گاهی ربطی به سحر و جادو ندارند و عوارض جانبی تغییر در سرشت طبیعت‌اند. سال‌ها پیش کراننبرگ در هار (۱۹۷۷)قصه زنی را به تصویر کشید که در اثر یک دستکاری دانش‌پژوهانه در جریان یک جراحی ترمیمی، دچار وضعیتی شبیه‌هاری می‌شودو در واقع کیفیتی زامبی‌وار پیدا می‌کند و با گاز گرفتن دیگران، آن‌ها را هم زامبی می‌کند و به این ترتیب یک اپیدمی‌(همه‌گیری) شکل می‌گیرد.در فیلم‌هایی مثل ۲۸ روز بعد (دنی بویل)و جنگ جهانی زی (مارک فارستر)عوامل بیماریزایی مثل ویروس و… موجب دگردیسی انسان به زامبی‌ می‌شوند. ربط دادن زامبی‌ها به یک امر زمینی، منجر به شکل‌گیری یک آخرالزمان بدون رستاخیز می‌شود و سرمنشأ اهریمن را حوالی انسان و انسانیت جست‌وجو می‌‌کند. 

دوستی داشتم بسیار ادیب و فرهیخته و شیفته‌ی پژوهش فرهنگی. بسیار لاغر و نحیف بود و سبیل چخماقی خوشگلی هم داشت که به حنایی می‌زد. عاشق این بود که چپ باشد. مرید مارکس بود. این ماجرا مال حدود پانزده سال پیش است. من با این‌که مطالعه‌ی ادبیات را از اوان نوجوانی با شاملو (شعر) و گلشیری (داستان) آغازیده بودم هیچ‌ درکی از چیستی چپ نداشتم. روزی از دوستم که اشتراک نظر جامعی در خصوص سینما و ادبیات و… با هم داشتیم، پرسیدم: «به نظرت گرایش سیاسی من چیه؟ چون خودم واقعا نمی‌دونم.» گفت: «تو‌ لیبرالی.». گفتم: «گمان نکنم. حتما‌ چیزهایی از لیبرالیسم باب طبعم است اما با مصادیقش در عالم سیاست شدیدا مشکل دارم.‌ درباره اندیشه‌ی چپ هم همین صادق است.»
شاید آن روز این حرف چندان خردمندانه به نظر نمی‌رسید، اما امروز به باور خود آمریکایی‌ها والاترین مصداق لیبرالیسم، دموکرات‌ها هستند که از قضا گرایش شدیدی به کمونیسم دارند. از برنی سندرز درب و داغان تا بایدن و اوباما که فقط کمی‌ملایم‌ترند.‌
تعاریف کلاسیک دیگر کارکرد ندارند. چپ و راست، معنای سابق خود را از دست داده‌اند. قرار نیست بازتعریف این‌ها در محافل آکادمیک به این زودی‌ها صورت بگیرد. ما به جای ارجاع سفیهانه به اصطلاحاتی که امروز بیش از همیشه دلالت خود را از دست داده‌اند، باید عملکردگرایانه با مفاهیم مواجه شویم.
برای نمونه، این روزها مردم کوبا علیه دولت کمونیستی مافنگی خود که یادگار مهوع فیدل کاسترو و چه گواراست (قطعا با حمایت قدرت‌های خارجی که کوبای زیبا را ویران می‌پسندبدند؛ شبیه کاری که بعدتر با بهشت ونزوئلا کردند.) با پرچم آمریکا به خیابان می‌روند و عکس چه گوارا را در سطل زباله می‌اندازند (شبیه کاری که من هم پیش از رسیدن به سی سالگی کردم و عکس آن خوش‌تیپ عوضی را که صرفا به دلیل گرافیک جذاب چهره‌اش مدتی بر دیوار اتاقم بود آتش زدم). این دانایی مایه‌ی خرسندی است اما نابهنگامی‌این رخداد، نشانه‌ی قاطعی از حماقت آن مردم بی‌چاره است. آن‌ها فرصت طلایی حضور ترامپ را که دشمن جدی کمونیسم بود، از دست دادند و دقیقا در بدترین زمان ممکن یعنی زمانی که به هر اقتضایی، ابلهی به نام بایدن (و در واقعیت پشت پرده تیمی‌به رهبری اوباما) با گرایش آشکار و جدی به چپولیسم و کمونیسم بر سر قدرت هستند، حمایت آمریکا را طلب می‌کنند‌. برای‌شان آرزوی موفقیت می‌کنم گرچه کلیت این ماجرا، جفنگیت غریبی دارد. البته به باور من ترامپ کنس و اسکروچ‌مسلک هم که خیرش مطلقا به مردم هیچ کشوری نرسید و کارش لاسیدن با زعما و تیغیدن آن‌ها بود، قابلیت منجی بودن را برای کوبایی‌ها نداشت و باقالی هم بارشان نمی‌کرد، کما این‌که برای مردم دربند هیچ‌ کشور دیگر هم چنین نکرد‌ و بل، مردم به‌تنگ‌آمده را به نکاح سه‌قفله‌ی خود درآورد. بله، مردم کوبا نباید دل به هیچ قرمساق خارجی ببندند.‌ خودشان‌اند و حکومت‌شان.
عجالتا سنده به سر و روی بایدن و ترامپ و اوباما و تمام این هرزه‌گان سیاست. من دلم برای دوست چخماقی‌ام تنگ‌ شده که پیوسته فیلم می‌دید و کتاب می‌خواند و یک‌دم از پژوهش بازنمی‌ماند. از قبیله‌ی دانایان بود. این روزها کسی با این مشخصات، در نایاب است.

(نخستین انتشار این یادداشت در ۱۵ جولای ۲۰۲۱ در کانال تلگرامم بوده. اشاره به قضایای کوبا از آن روست.)

این مستند با موضوع فقر و عدالت اجتماعی در سال ۸۶ در لاهیجان تصویربرداری شد و تدوین آن در بهار ۸۸ یعنی کمی‌پیش از انتخابات ریاست جمهوری جنجالی آن سال به پایان رسید. شاید تماشایش برای مرور تاریخ اجتماعی بد نباشد و شاید ریشه ی اقبال به گفتمان عدالت (در برابر گفتمان آزادی) در آن سال را بتوان در این مستند دید.
زمان: ۴۸ دقیقه

لینک یوتیوب
https://www.youtube.com/watch?v=0vQRM9LLKGg
لینک آپارات
https://aparat.com/v/tzkcT

دنیاهای موازی

برای زندگی در دنیاهای موازی نیازی به دانش کوانتوم و سفر در زمان و نظایر آن نداریم. کافی است نظرگاه‌مان یعنی نقطه‌ای که از آن به هستی نگاه می‌کنیم متفاوت باشد. زمانی در تهران مشغول به کار بودم و خانه‌ام در نقطه‌ای مرتفع از شهر و در واقع در سی‌متری کوه بود‌. در شمال‌غربی تهران‌ بالای میدان بهرود. روزی از خواب بیدار شدم تا به محل کارم بروم. برف سنگینی باریده بود. راه‌بندان شده بود و ماشین‌ها یکی پس از دیگری سر می‌خوردند و تصادف زنجیره‌ای رخ می‌داد. به هر زحمتی بود ماشین را به بزرگراه اصلی (یادگار) رساندم. پس از طی مسافتی اندک متوجه شدم هیچ برفی در کار نیست و شستم خبردار شد که دردسری در راه است. زمانی که به دفتر کار در حافظ جنوبی رسیدم نه‌تنها هیچ نشانی از برف و یک قطره باران نبود که آفتابی تقریباً تابستانی همه‌جا را گرفته و با هوای آلوده و نفرت‌انگیز آن منطقه درآمیخته بود. وقتی رییس علت دیر آمدنم را جویا شد و گفتم برف باریده بود، حرفم را باور نکرد با این‌که خودش در نقطه‌ای مرتفع از تهران زندگی می‌کرد. مسأله این بود که او در شمال شرقی تهران می‌زیست و آن روز آن‌جا برفی نباریده بود. همیشه فکر می‌کردم درکی که یک فرد ساکن خیابان پیروزی از درندشت تهران دارد با درک فردی از نیاوران چه‌قدر متفاوت است.  ما همه در تهران زندگی می‌کردیم اما تهران برای ما معناها و کارکردهای متفاوتی داشت. به هیچ وجه وجود یکسانی برای همه‌ی ما نبود. هر کدام از ما از گوشه‌ای به آن نگاه و رخنه می‌کردیم. ما در شهرهای متفاوتی زندگی می‌کردیم.

مثالی دیگر بزنیم. دو نفر را با هم مقایسه کنیم. نفر اول فرد بازنشسته و تحصیل‌کرده‌ای است که در روستایی کوهستانی و در فضایی آرام و بدون آلودگی هوا و دور از تلویزیون و اینترنت و اخبار زندگی می‌کند و همه‌ی مایحتاج زندگی اش را هم در اختیار دارد. حالا فردی هم‌سن و هم‌سواد او را تصور کنید در تهران که مجبور است برای گذران زندگی از صبح تا شب مسافرکشی و در آپارتمانی کوچک و ناآرام زندگی و مدام رسانهها را دنبال کند: اخبار سیاسی، اقتصادی و تحلیل‌ها. برای سرگرمی‌و اختلاط به شبکه‌های اجتماعی هم باید سر بزند و پیام‌های گروه‌های متبوعش را چک کند و کلی موزیک و وویس و ویدیو را دنبال کند، شایعه‌ها را بخواند و …. . این هر دو در ایران زندگی می‌کنند. در یک کشور مشخص. با یک حکومت مشخص. با یک رییس‌جمهور مشخص. اما واقعاً زندگی برای هر دو این‌ها یک معنا دارد؟ آیا معنای سیاست و رییس‌جمهور برای هر دو این‌ها یکی است؟ چیزی به نام شبکه‌های اجتماعی برای این دو نفر کارکرد و معنای یکسانی دارد؟ این‌ها فقط به لحاظ جغرافیایی در محدوده‌ای به نام ایران زندگی می‌کنند اما در واقع در دو دنیای کاملا متفاوت به سر می‌برند.

 در جریان انتخابات اخیر آمریکا حقیقت بزرگ‌تری برای من آشکار شد: همه ما ظاهراً روی یک کره زمین زندگی می‌کنیم با مفاهیم انسانی مشترک اما حقیقتاً آن‌چه که زمین را برای ما حقیر و زندگی را محدود و مختنق کرده و حس عمیقی از اسارت و خفگی به ما هدیه داده چیزی جز رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی نیستند. ما در واقع خوراک فکری مصنوع و مسمومی‌را تحت عنوان اخبار و تحلیل‌ها از سوی بنگاه‌های خبری و تحلیلی دریافت می‌کنیم که مطلقاً تحت سیطره‌ی ایدئولوژی مسلط اربابان و رهبران اصلی این بنگاه‌ها هستند‌. نگاه ما به هستی محصول درک بی‌واسطه ما از دنیا نیست بلکه اسیر آن چیزی هستیم که بی‌وقفه به ما القا شده‌.

وقتی از روی بختیاری حقیقتی پس از سال‌ها برملا می‌شود تازه می‌فهمیم چه فریبی خورده‌ایم و چه آسان توانسته اند تاریخ را تحریف کنند و در جهت سود خود بنویسند. هر چه بیش‌تر می‌کاویم می‌بینیم که تاریخ متاسفانه سرشار از تحریف است به نفع کسانی که آن را نوشته‌اند. هضم این حقایق تلخ چندان آسان نیست. انسان به طور ذاتی از مواجهه با تلخی‌ها و زشتی واقعیات می‌گریزد و تمایل به خودفریبی جزئی از مکانیسم روانی دفاعی آدمیزاد است. پس خرده نمی‌گیرم بر کسانی که هیچ روی خوشی به کشف حقیقت نشان نمی‌دهند و زندگی راکد و مردابی خود را به آشفتگی و تلاطم حاصل از برملا شدن دروغ‌های بنیادین ترجیح می‌دهند‌. آن‌ها نمی‌خواهند تکیه‌گاه قدیمی‌شان را عوض کنند‌.

کتاب‌ها و نقل‌قول‌های تاریخی آمیخته به تحریف‌اند اما برای ایمان آوردن به استمرار تحریف تاریخ نیازی به مطالعه کتاب نیست. کافی است اخبار را ببینیم که چه‌گونه یک واقعیت را در عرض چند دقیقه مسخ می‌کنند. چه‌گونه رسانه‌ها رخدادی را که به چشم دیده‌ایم جور دیگر وانمود می‌کنند یا چیزهایی را به خورد چشم ما می‌دهند که باورمان می‌شود اما بعدها کشف می‌کنیم که چیزی جز فریب و وهم مهندسی‌شده نبوده است.

رسانه‌ها جزئی انکارناپذیر از بافتار قدرت هستند و تفکیک آن‌ها از قدرت ناممکن است مهم نیست که خودشان رسالتی مقدس را برای خود متصور هستند و گمان یا القا می‌کنند که در کار روشنگری و آگاهی‌بخشی هستند. چیزی که آن‌ها به نام آگاهی به خورد ما می‌دهند دقیقاً منطبق بر خواست و اراده‌ی قدرت سیاسی است‌. قدرت سیاسی چیزی جداشدنی از قدرت اقتصادی نیست در واقع تمام ایدئولوژی‌ها و تمام جنگولک‌بازی‌های مربوط به باورمندی ابزاری برای تسلط و تصرف بیش‌تر بر/ در منابع محدود زمین هستند و نهایتاً نیتی اقتصادی یا به تعبیر بهتر منفعت عظیم مادی پشت‌شان هست.

این‌که ۹۵ درصد ثروت موجود بر زمین در دست پنج درصد از ساکنان آن است به‌تنهایی باید گواه روشنی باشد بر راه‌برد قدرتمندان و فرادستان: میل مفرط و بی انتهای آن‌ها به سیطره‌ی بیش‌تر و حفظ و‌ گسترش تسلط بر فرودستان (به هر بهایی حتی با کشتن میلیون‌ها انسان)‌. در این میان رسانه‌ها اصلی‌ترین نقش را برای جهت‌دهی افکار عمومی‌در راستای بهره‌وری بیش‌تر همان پنج درصد صاحب قدرت ایفا می‌کنند و ما بازیگران بی‌ارزش و سیاهی‌لشکر این قصه‌ایم.

مومنانه بر این باورم که انسان در این لحظه از حیات خود بر زمین نیاز به روشنگری عظیم و یک بیداری واقعی دارد ما نمی‌توانیم هرگز اکثریت انسان‌ها را مجاب کنیم که از تکیه‌گاه‌های قدیمی‌خود دست بردارند. متاسفانه سرشت آدمیزاد به این شکل است که به‌سختی می‌تواند رها از اراده‌ی یک ارباب زندگی را تصور کند. گرچه خودش به این میل سرشتی آگاه نباشد‌. نمی‌توانیم انسان‌ها را تغییر دهیم و نمی‌توانیم انتظار آگاهی و بیداری از همه‌ی آن‌ها داشته باشیم اما به هر حال باید درصد بیش‌تری از انسان‌های روی زمین متوجه شوند که در چه ماتریس وحشتناکی از کابوس قدرت گرفتار آمده‌ایم. شاید زندگی پس از این بیداری نسبی کیفیتی متفاوت و نزدیک‌تر به کرامت انسان به خود بگیرد‌‌.

اصلاً نباید عجیب و دور از ذهن باشد که میان کانون‌های ایدئولوژیک از جمله نهادهای مذهبی مثل کلیسا و خاندان‌های سلطنتی صاحب ثروت و مکنت تاریخی و اربابان سرمایه و گردش مالی در کره زمین و قدرت‌های سیاسی، پیوندی سخت وجود داشته باشد.

جلوه‌ی بسیار آشکار این هم‌دلی را در انتخابات اخیر ریاست جمهوری آمریکا تجربه کردیم؛ جایی که واتیکان در پیوندی عاشقانه با گلوبالیسم جهانی هرآن‌چه میتوانست برای به زیر کشیدن رییس‌جمهوری به کار برد که خارج از محدوده‌ی دایره‌ی این قدرتمداران بود. یک outsider که خود بارها اعتراف کرد نه سیاستمدار است و نه خودی‌.

یکی از انتقادها به ترامپ این است که او جامعه را به شدت دوقطبی کرده است.
نخست: این ادعا در خصوص جامعه آمریکا اصلا درست نیست. اتفاقا یک انشقاق بسیار تاریخی درون ریپابلیکن‌های آمریکا در حال تثبیت است. کیست که ندارند مثلا فرد فاسد و کودنی چون جرج بوش که همواره مضحکه و آلت دست دمکرات‌ها بوده یک ریپابلیکن سنتی واقعی توسری‌خور باج‌بده است که همین امروز همتایانی در سناتورها و نمایندگان کنونی جمهوریخواه دارد که فعال‌تر و مشتا‌ق‌تر از دمکرات‌ها برای تثبیت پیروزی جعلی بایدن پیزوری تلاش می‌کنند؟ اما ترامپ گرایش نوینی را در هواداران جمهوریخواه برانگیخته که به همان اندازه که از دمکرات‌ها بیزارند از جمهرریخواهانی چون بوش ابله و نوچگانش هم گریزان‌اند. موفقیت چشم‌گیر اخیر جمهوریخواهان در انتخابات همزمان سنا و مجلس نمایندگان تابعی از همراهی آنان با ترامپ و اعلام حمایت ترامپ از آنان است. نادان و فریب‌خورده‌اند بوشیست‌هایی که گمان می‌کنند این موفقیت، ذاتی و بی‌ربط به دستاورهای ترامپ است. واقعیت این است که بدون ترامپ حزب جمهوریخواه با ابلهانی چون رامنی و رهروان بوش و مک‌کین برای همیشه به زباله‌دان تاریخ سپرده خواهد شد که اتفاقا جایگاه بسیار شایسته‌ای برای آنان است.
دوم: ترامپ نه تنها صحنه‌ی سیاست آمریکا که اغلب جوامع موجود بر زمین و گردانندگان‌شان را هم تحت تاثیر قرار داده است. این بزرگ‌ترین دستاورد اوست که حتی پس از حذف ظاهری‌اش از صحنه سیاست هم آثار بسیار نیکویی برای آینده‌ی زمین در پی خواهد داشت. برانداختن نقاب میانه‌روی و تساهل که در واقع یک جور misdirection برای انجام شعبده‌بازی‌هایی نظیر تقلب گسترده و همه‌جانبه و مهندسی‌شده‌ی انتخابات اخیر است و چند دهه است صحنه سیاست‌گردانی را به تسخیر خود درآورده اصلا دستاورد کوچکی نیست. حالا دیگر شعارهای زیبا و انسانی‌نما و اخلاقی فقط و فقط شعارهایی پوک و مسخره‌اند و هیچ احترامی‌برنمی‌انگیزند. از این پس ادبیات سیاسی دیگر نمی‌تواند با بهره‌گیری از سخنان زیبای تحمیق‌گر به راه پرفریب گذشته ادامه دهد چون با شیشکی و تگری بی‌وقفه‌ی مخاطبان روبه‌رو خواهد شد؛ به استناد فساد فراگیر و همه جانبه‌ای که آشکار شده و جایی برای هیچ‌گونه بخشودگی و چشم‌پوشی باقی نگذاشته است. مهم نیست این ادبیات را یک سیاست‌مدار کثیف به کار ببرد یا یک کارشناس و تحلیلگر دون‌مایه در رسانه‌ای فاسد.
سوم: مردم آمریکا پس از این انتخابات و مواجهه با فکت‌های شگفت‌آور و هولناک در خصوص فساد گسترده و همه‌جانبه‌ی سیاستمداران و رسانه‌ها، بعید است دیگر همان آدم سابق بشوند! همان مردمی‌که شاید از افتخارات‌شان بود که نمی‌دانستند ایران یا سودان کجای نقشه‌ی زمین هستند و تفاوت میان عراق و ایران را هم نمی‌دانستند، و توجه به سیاست داخلی را هم جز در زمان انتخابات کسر شأن خود می‌دیدند امروز (با تجربه چند سال گذشته) به خوبی دریافته‌اند که غفلت تاریخی و جغرافیایی فضیلتی ندارد و فساد ویرانگر سیاست نه فقط در فصل انتخابات که در ثانیه‌ثانیه‌‌ی زندگی‌شان جاری است و به چشم‌برهم‌زدنی می‌تواند آن‌ها را به دام شعبده و حیلتی تازه بیفکند. رسانه‌هایی چون شبکه‌های اجتماعی که قرار بود ظرفی خالی و صرفا بستری برای آزادی بیان باشند رذیلانه به ضد خود بدل شدند اما حتی با تمام شیطنت و رذالتی که به خرج دادند (و می‌دهند) نتوانستند جلوی افشاگری بزرگ و تاریخی در خصوص فساد هول‌انگیز سیاسی اوباما و پسااوباما را بگیرند. همواره بر این باور بوده‌ام که انتخاب سفیهانه‌ی اوباما برای ریاست جمهوری یک نقطه عطف مهم در رو شدن بازی‌های سیاسی و سقوط آزاد بازیگران پشت پرده‌ی سیاست بود که چیستی استراتژی سیاسی را به ابتذال و حقارتی تاریخی کشاند. پس از حسین اوباما دمکرات‌ها دیگر نتوانستند یک آن از قعر ابتذال سیاسی خارج شوند و ترمزبریده تا پرتگاه تاریخی کنونی تاخت زدند. این حجم از بلاهت ستودنی و مایه‌ی خرسندی است.

گوزن‌ها فیلم محبوب عمری بسیاری از منتقدان سینمای ایران است (همان‌هایی که اغلبشان به کیمیایی فحش می‌دهند یا مسخره‌اش می‌کنند) اما من به دلایلی چندگانه و عمدتاً دراماتیک فیلم را چندان دوست ندارم. اما این دوست‌نداشتن یک دلیل محتوایی هم دارد که هرگز درباره‌اش توضیح روشنی نداده‌ام.
وضعیت این روزهای آمریکا و تخریب و غارت صادره از سوی چپی‌های موسوم به آنتی فا، و توییت محشری که در توییتر دیدم، به یادم آورد که چقدر درباره منطق قدرت گوزن‌ها برای دزدی از بانک حس بدی داشتم و دارم. از همه‌چیز چپ بدم نمی‌آید و محبوب‌ترین اندیشمند زندگی‌ام اسلاوی ژیژک، والاترین چپ زنده بر زمین در همین لحظه است. اما تهوع میگیردم که چپ یا راست باشم یا حتی حد وسط. من درباره هر موضوعی به تفکیک و به شکل فرادی می‌توانم تصمیم بگیرم. اگر چپ دزدی و غارت و تخریب را به نام احقاق حق توجیه می‌کند، من قطعاً از آن بیزاری می‌جویم.
اگر چپ به‌جای ارائه بدیل بهتر و ایجاب، تنها هنرش در نقادی سلبی است طبعاً مایه‌ی تنفر من است. اندیشه من راهی به متافیزیک ارتودوکس ندارد اما فقدان پرنسیب و دعوت به خائوس را از سنخ روشنفکری نمی‌بینم. مرز جغرافیایی را بی‌معناترین قرارداد میدانم اما مخالف سرسخت آزادی دادن به تبهکاران پرشمار مکزیکی برای بروبیا و قاچاق و کثافت‌کاری آزادانه در مرز ایالات‌متحده هستم و اساساً در هر مرزی، قائل به سلب حق از تبهکارانم. اگر جایی شبیه راست می‌بینیدم و جایی شبیه چپ، ازاین‌روست که نه راستم و نه چپ. یاد نگرفته‌ام که بز سرسپرده‌ی اخفش یک نحله‌ی فکری باشم، دقیقا همان‌طور که یاد نگرفته‌ام عاشق یک کارگردان یا نویسنده باشم و هر مزخرفی ساخت یا نوشت به‌به کنم. ترجیحم همیشه این بوده که هر فیلم یا کتاب را جداگانه بسنجم.
من اصلاً درکی از این‌که ترامپ فاشیست باشد ندارم و گمان می‌کنم درباره فاشیسم باید بیش از این‌ها مطالعه کنیم. میان او و بزهکارانی که فرصت‌جویانه و برای رسیدن به هدفی سیاسی (از نوع سخیف) دست به ویرانگری بی‌حدومرز می‌زنند، طبعاً انتخابم ترامپ است. اما میان ترامپ و ژیژک قطعاً سمت ژیژک می‌ایستم. و اما حتی میان کسی چون ژیژک و معیارهای داوری خودم قطعاً سمت معیارها می‌ایستم. اجازه نمی‌دهم کسی با لفاظی و سفسطه مرعوبم کند یا بخواهد شعور را چنان تنزل دهد که به منطق سفیهانه‌ی دودویی متوسل شود: چون ترامپ بد است، دموکرات‌های آمریکا خوب‌اند. خیر. آن‌ها بدترند. آن‌ها عین شر و رذالت‌اند.

همه‌گیری ویروس کرونای ۱۹ بی‌تردید یک رخداد است؛ با تمام ویژگی‌های سرشتی رخداد. اتفاق مهیب و موثری که قصه‌ی هرجاخواب تاریخ را به پیش و پس از خود می‌تواند بخش کند. شاید برای چنین بزرگداشتی هنوز خیلی زود باشد اما این همه‌گیری به دلایل گوناگون یک رخداد است و دامنه‌ای بسیار فراگیر دارد؛ رخدادی زمین‌گیر (جهان‌گیر؟!). ترس مکانیسمی‌طبیعی درمقابله با آُسیب و بلاست. اما ظاهرا این مکانیسم در همه انسانها به یک میزان فعال نمیشود. که اگر می‌شد بنا به سرشت کرونا و نوع انتقالش به‌سادگی می‌شد با حداقل آُسیب سرایت را مهار کرد. درصدی قابل توجه از انسان‌ها به هر دلیلی (عقلانی و روانی) خطر را دست‌کم می‌گیرند و هر پویشی برای مهار این همه‌گیری را به ‌آسانی به شکست می‌کشانند. این گسست اسکیزوفرنیک از خرد جمعی حاصل یک سر باز زدن آنارشیستی نیست که از سوی بخشی از جریان روشنفکری قابل تقدیر و تقدیس باشد بلکه همسانی تام و تمامی‌با درک پیشاانسانی از واقعیت دارد و در حیطه پستانداران ناانسان قابل ارزیابی است. حضور همین درصد قابل توجه فقط یکی از دلایلی است که می‌تواند اعتبار پدیده مقدس‌انگاشته‌ی دموکراسی را لگدمال کند.
من همه گیری کرونا را از چند جنبه شایسته بازخوانی می‌دانم. نخست سبب‌شناسی آن. در نگرش دینی که نگرشی نسبتا غالب در بسیاری از کشورهاست بلایی از این دست از دو جنبه قابل توجیه است. اول از منظر آزمایش الهی چنان که در قصه‌ی ایوب آمده است. درد و رنج و ابتلا محکی بر ایمان است. دوم بلایی چنین سترگ ثمره‌ی گناه انسان‌هاست. جالب است که اعتراف به گناه، لزوما مترادف با بینش روشن دیندار نیست بلکه اغلب گریزگاهی برای توجیه ناعقلانی (ماورایی) یک بلای طبیعی است. روشن‌تر بگویم. چنین ابتلایی دینداران را در آینده از آن چه گناه می‌نامند باز نخواهد داشت. خاصه اگر مفهومی‌چون توبه یا آمرزش غایی همه مخلوقات در نظام باورشان ریشه داشته باشد. در نگاه منطقی و عقلانی (غیرماورایی) این همه‌گیری باز هم دو جنبه خواهد داشت: یک اتفاق ساده و طبیعی در روند تکاملی موجودات که حاصل یک بازآرایی ژنتیکی اتفاقی است. و دوم: نقش سهوی یا عمدی گروهی از انسان‌ها در گسترش و سرایت این ویروس.
تئوری توطئه در این‌جا منطقا اجازه‌ی بروز می‌یابد و نفی و اثباتش کاری بس دشوار است. از کنترل خارج شدن پدیده‌ی دستکار انسان، خط داستانی تازه‌ای نیست. از قصه‌ی پینوکیو و پدر ژپتو تا هراس همیشگی از خطر ربات‌هایی که اندیشیدن بیاموزند و از سیطره‌ی اراده‌ی سازنده‌ی خود خارج شوند و ویرانی به بار بیاورند دستمایه‌ی داستان‌ها و فیلم‌های علمی‌خیالی بوده است. این که چرا کسانی بخواهند چنین ویروسی را اشاعه دهند در ساحت متعفن قدرت و سیاست اصلا چیز شگرف و غریبی نیست و توجیهات بسیار قاطعی هم می‌توان برایش تراشید. اما اثبات این پندار، به اندازه‌ی نفی‌اش دشوار است (که البته ساده‌ترین کار جهان، نفی احتمال هر توطئه و متهم کردن دیگران به «توهم توطئه» است). در رویکردی عملگرایانه و عینی، فعلا چاره‌ای نداریم که بدون تایید یا رد چنین احتمالی، یا بحث را خاتمه دهیم یا در فرصت موجود، به وجوه دیگر این رخداد بپردازیم.

آخرالزمان برای یک مبلغ مذهبی معنای مشخصی دارد و برای سینمادوستان هم ما به ازاهایی مشخص. ما آخرالزمان را در جایگاه یک دستمایه بسیار کلیدی و موثر سینمایی به خوبی می‌شناسیم. آخرالزمان جایی است که به ضرورت بقا، بسیاری از پیوندهای اجتماعی از هم می‌گسلد و بسیاری از قراردادهای «بدیهی» مدنی زیر پا گذاشته می‌شود. بسیاری از نهادها و کارکردهای اجتماعی معنای‌شان را از دست می‌دهند و نقاب مدنیت از چهره انسان‌ها کنار می‌رود. هر بلای طبیعی و هر قحطی و تنگنایی، می‌تواند درجاتی از بازگشت به بدویت را در انسان «متمدن» برملا کند. البته در نخستین مراحل آخرالزمان خیالی (مثلا در ساحت سینما) بیش از هر چیز تلاش برای تحکیم هم‌بستگی میان انسان‌ها و تاکید بر عنصر اتحاد برای گذر از تنگنا به چشم می‌آید و منادیان پرشماری هم دارد (چیزی شبیه پیام‌های انسان‌دوستانه و توصیه به عبرت‌آموزی و تاکید بر عشق و محبت و قدر یکدیگر دانستن، در همین روزهای کرونایی. این همسان سازی کمی‌ترسناک است؟!) در مراحل پیشرفته‌تر، بر اساس تنازع بقا دیگر فرصت و دلیلی برای تحکیم وحدت یا موعظه اخلاقی وجود نخواهد داشت و غریزه حکمران خواهد بود. بدن و روان انسان در بحران‌ها به شکلی غریزی مطلوب‌ترین گریزگاه ممکن را پیدا می‌کند (هرچند شاید گاهی برای بقا کافی نباشد). هر بلای طبیعی می‌تواند جلوه‌ای آخرالزمانی را برسازد. اما آخرالزمان همیشه معلول بلایای طبیعی نیست. هر موقعیتی که تنازع بقا را در برابر ژست انسان به مثابه اشرف مخلوقات و موجودی معنوی قرار دهد، آخرالزمان است. اگر در همه‌گیری کرونا به این مرحله نرسیده‌اید، هنوز برای‌تان کیفیت آخرالزمانی نداشته و چه بهتر که در ادامه هم نداشته باشد. اما به خوبی می‌توانید تصور کنید که بالقوه چه تنگنایی می‌تواند منتظرمان باشد. این وضعیت هر چه بیش‌تر کش بیاید و فرسایشش بیش‌تر شود جنبه‌های تازه‌ای از حقیقت سرشتی انسان‌ها بیرون می‌زند و اسباب شرمندگی می‌شود.
همه‌گیری متضمن سرایت است. در همه‌گیری مرگبار، چیزی از جنس شر از انسانی به انسان دیگر منتقل می‌شود. هیچ مدیومی‌به خوبی سینما نتوانسته جوهره‌ی شر و سرایت را قابل فهم کند.
سرایت، عنصری دراماتیک است که به یاری گستردگی و نفوذ سینما تصویری آشنا و خودمانی برای انسان امروزی به حساب می‌آید. از سرایت شر اهریمن (دخول و حلول) و ارواح خبیث و اجنه، تا مهمترین ساحت اسطوره ای غرب پس از خلق جهان وسترن، یعنی آخرالزمان زامبی‌ها. به دلیل سیطره و نفوذ مطلق سینما بر زندگانی امروز، هیچ پدیده ای نشان از شگفتی و غرابت ندارد. ما مغروق متنی بس آشناییم. و دست و پا زنان زمزمه میکنیم: د ژا وو.

(ادامه دارد)