صبح روز آخر، هرکس که به ملاقات من می‌آمد می‌توانست ببیند که من در حال مردن ام. خودم این را می‌دانستم. انگار که پنبه در گوشم کرده باشند، صدای دن لئوناردو را می‌شنیدم که به زنم می‌گفت: «دونا سوسانا ! فکر می‌کنم وقتش است کشیش را صدا بزنید» و من پیش خودم فکر کردم که بله، دیگر وقتش است. ما کشیش خانوادگی و مخصوص نداریم یا حتی کلیسای مخصوص خودمان هم نداریم پس یکی باید سوار وانت شود و برود از پوئنتِچیتو کشیش بیاورد. اما یک وقت چیزهایی که در نواحی مالپسل یا پالپان یا باراندا درباره ما می‌گویند گول‌تان نزند. ما همچنان کاتولیک هستیم. بله درست است که مثل گذشته کوزه می‌سازیم ـ اصلا به همین دلیل است که توریست‌ها اینجا می‌آیند ـ و شایعاتی که درباره ما هست حقیقت دارد، ما برخی از سنت‌های قدیمی‌را هنوز به جا می‌آوریم. اما نه آن جوری که این‌ها برای ما حرف در آورده‌اند. این حرف‌ها مربوط به روزگار وحشتناک و خون‌بار مجیکا است. آنها می‌گویند که خون قربانی سراسر اهرام خورشید را پوشانده است. سپاس ما نثار مریم باکره باد که ما از این کارها نمی‌کنیم.

کمی‌بعد از آمدن و رفتن کشیش، من مُردم. خبر پیچید. مردم به خانه ما می‌آمدند. خانواده‌ی من اول چیزهایی را که خودشان می‌خواستند برداشتند، بعد نوبت همسایه‌ها رسید. دن فرانسیسکو کنار جسد من ایستاد و گفت دن ایسیدرو! اجازه می‌دهی بیلچه‌ات را بردارم؟ بدجور به یک بیلچه نیاز دارم. شما که نیازی به آن ندارید. دامادهایت می‌توانند برای دونا سوسانا رُس تازه بیاورند.

من گفتم: مال تو. حلالت باشه.

سوسانا گفت: میگه می‌تونین برش دارین برای خودتون.

نفر بعدی دونا اوستاشیا بود. او یکی از کاردک‌هایی که برای حکاکی روی کوزه‌ها از آن استفاده می‌کردم را می‌خواست.

من گفتم: البته . قابل شما را ندارد.

و سوسانا گفت: میگه می‌تونین برش دارین برای خودتون.

وقتی دن توماس از راه رسید و سراغ چکمه‌هایم را گرفت، چکمه‌هایی با چرم قرمز که جای دوختش ریش ریش بود،من گفتم: «توماس! دزد پست فطرت! من خیلی خوب می‌دونم که تو، هفت سال پیش یه شب دو تا از جوجه‌هامو دزدیدی تا برای اون زنیکه رفیقه ت شام درست کنی. حالا هم نیومدی که لاقل کاردک یا یه کم سیم بخوای. تیز کردی روی چکمه‌های عزیز من!»

و سوسانا گفت: میگه می‌تونین برشون دارین برای خودتون.

البته سوسانا صدای مرا نمی‌شنید. به هر حال اجازه دادم توماس چکمه‌ها را بردارد. من فقط می‌خواستم یک بار هم که شده احساس شرم کند.

آن‌ها آمدند و هرچیزی را که سوسانا نیازی به آن نداشت با خود بردند. آن‌ها حتی درخواست برداشتن چیزهایی را کردند که ضرورتی برای درخواست‌شان وجود نداشت. آن‌ها دو دست مرا درخواست کردند و آن‌ها را با چاقوی مخصوص قصابی بزها بریدند. آن‌ها گفتند: دون ایسیدرو ما صورت شما را می‌خواهیم!

من موافقت کردم و آن‌ها با دقت و ظرافت بسیار، پوست صورتم را از جا در آوردند. آن‌ها دست‌های مرا توی یک طبل فلزی انداختند و آتش زدند. آن‌ها صورت مرا در آفتاب خشک کردند. در همین گیر و دار، آن‌ها بقیه بدنم را در یک ملحفه پیچیدند و مطابق قوانین کلیسا در حیاط کلیسا دفن کردند.

بعد از این زمان، من در یک خلاء بودم. در یک ناکجا. نمی‌دیدم. نمی‌شنیدم. نمی‌توانستم حرف بزنم. هیچ کجا نبودم. نه در خانه‌ام، نه در تابوتِ زیرِ زمین. هیچ کجا. اما ورق برگشت.

همه عمرم، به اهالی روستای خودم روش ساخت کوزه را آموزش دادم. چیز خاصی نبود. همه ما این کار را می‌کردیم. من کوزه‌های مخصوص دون ایسیدرویی خودم را داشتم به جز وقتی که دونا ایزابلا روش ساخت کارهای جمع و جور و ظریف را نشانم داد یا دن مارکوس روش خاص رنگ آمیزی‌اش را یادم داد.

پس از این مدتی کارهای ظریف مثل دونا ایزابلا و کوزه‌های رنگی به سبک دن مارکوس می‌ساختم. وقتی دونا جنیفرا به پایتخت رفت تا نقش پرنده‌ها و حیوانات را روی کوزه‌های قدیمی‌مشاهده کند، الگوی آن‌ها را تقلید کرد و نشان‌مان داد و دیری نگذشت که همه ما یادگرفتیم چطور این کار را انجام بدهیم. با این حال من بیشتر وقت‌ها کوزه‌ها را به سبک و سیاق خودم می‌ساختم، اگر چه گاهی شمه‌هایی از آن چیزهایی که ایزابلا و مارکوس و جنیفرا یادم داده بودند به کار می‌بردم.

حالا در این یک هفته‌ی پس از مرگ من، همه اهالی روستا کوزه را به سبک و سیاق من می‌سازند، حتی بچه‌ها، البته اگر به سنی رسیده باشند که قادر به ساختن کوزه باشند. مردم، جاهای مناسب را بیل ‌زدند و رس سفید استخراج کردند، آن را با آب مخلوط و غربال کردند و اجازه دادند رسوبات ته نشین شوند و آب شفاف را از دوغاب جدا کردند. وقتی رس به اندازه کافی خشک شد آن را با خاکسترِ دست‌های من مخلوط کردند. بعد، با آن کپه‌های رسی ساختند و در قالب‌های گچی بزرگ روی پایه قرار دادند، همانطور که من می‌کردم. گاهی آن‌ها از قالب‌های اختصاصی و منحصر به فرد من استفاده می‌کردند. گاهی هم لول‌هایی از رس می‌ساختند و به پایه می‌چسباندند و با دستهایشان دورتادورش را از پایین به بالا پیچ و تاب می‌دادند.

کوزه‌های من لبه برجسته نداشتند. این‌ها هم همین‌طور بودند. خانواده من و بقیه روستا، با ظرافت روی کوزه‌ها حکاکی کردند و سمباده زدند تا برق بیفتد و رویش با رنگ سیاه نقاشی کردند؛ با استفاده از قلم موهایی که از موی خود من ساخته شده بودند و به همان شکلی که من عادت داشتم: خزندگان و خرگوش‌ها یا چیزهای دیگر در یک پس زمینه شطرنجی که چهارخانه‌ها در وسط کوزه بزرگ بودند و به لبه‌ها که می‌رسیدند تاب می‌خوردند و جمع می‌شدند. این می‌شد کوزه ای به سبک دن ایسیدرو.

آن‌ها کوزه‌ها را در کوره گذاشتند و کوزه‌هایی را که در آتش ترک برنداشتند، به خانه من آوردند. سوسانا کوزه‌ها را دور اتاق نشیمن و حتی در تختی که من در آن دراز می‌کشیدم قرار داد. من اما این‌ها را نمی‌دیدم. فقط می‌دانستم این در حال وقوع است. کسی مزاحمتی برای کوزه‌ها در خانه من نداشت.

مردم قلم موهایی که از موی من ساخته شده بود را سوزاندند. در روز سوم، در خانه من میهمانی برپا بود. احتمالا  همه جور غذای مکزیکی، بعضی با زیتون و گوشت و بعضی با لوبیا و جوانه . مردان  و زنان پولکو نوشیدند و به بچه‌ها هم احتمالا هندوانه دادند.خورشید غروب کرد. شمع‌ها روشن شدند. آتشی در شومینه برپا شد.

نیمه شب، دن لئوناردو جعبه‌ای را باز کرد و ماسکی را که از پوست من ساخته بودند بیرون آورد. او صورتک من را روی صورت خودش گذاشت و من چشمانم را باز کردم. من از ناکجا بیرون آمدم. من در اتاق بودم. به صورت‌ها نگاه کردم به چشمان باز و گشاد زنده‌ها، به سوسانا که دستش را روی دهانش گذاشته بود. نوه‌هایم ، کارلوس، جالیا، آنا و کوئینتینو را دیدم. و برای اولین بار توانستم کوزه‌های دورتادور اتاق نشیمن را ببینم. آن‌ها در روشنای شمع سرخ به نظر می‌رسیدند. ما، من و دن لئوناردو، به اتاق خواب رفتیم و من کوزه‌های روی تختخواب را دیدم. به اتاق نشیمن برگشتیم و من با دهان ما گفتم: می‌بینم که آخرش نمردم.

آن‌ها اطمینان دادند: نه دن ایسیدرو ! تو نمردی.

من خندیدم. شما هم اگر ببینید که نمرده اید همین احساس را خواهید داشت.

سپس دن لئوناردو، ماسک را توی آتش انداخت ولی من دیگر در ماسک نبودم. من در کوزه‌ها بودم. در همه آن کوزه‌هایی که با دستان دوستانم، خویشاوندانم، خانواده‌ام و همسایگانم ساخته شده بودند. من آنجا بودم، در تک تک کوزه‌ها. مردم، کوزه به کوزه مرا به خانه‌هایشان بردند و من با آن‌ها پا به خانه‌های‌شان گذاشتم. کوزه‌ای که سوسانا به سبک و سیاق من ساخته بود در  خانه خود ما باقی ماند.

بعد از آن شب، من در سراسر روستا بودم. مردم غلات یا برنج یا لوبیا در من می‌ریختند. برای حمل آب از من استفاده می‌کردند. من منتشر شدم. اگر توریستی به آنجا سر می‌زد و از من خوشش می‌آمد کوزه‌گر می‌گفت بله مدل دون ایسیدرو ! و توریست سری تکان می‌داد و احتمالا کوزه را که گمان می‌کرد هنر دست دون ایسیدرو است می‌خرید.

من هنوز در روستای کوچکم هستم ولی در استکهلم هم هستم و همچنین در سیاتل. در تورنتو و بوئنس آیرس هستم. بخشی از من در پایتخت،مکزیکو، است. با این حال من هنوز در این خانه روستایی هستم جایی که بزرگ شدم، پیر شدم و مردم. من روی  طاقچه سوسانا می‌نشینم و او را که سرگرم درست کردن کلوچه برای صبحانه یا کوزه‌گری است تماشا می‌کنم. او پیر است اما دستانش هنوز مثل پرنده‌ها سریع و چابک‌اند. بعضی وقت‌ها او می‌داند که من در حال تماشایش هستم؛ زیر چشمی‌نگاهی می‌اندازد و می‌خندد. چه او بشنود یا نه، قهقهه من در جواب خنده او ژرف و سرشار و گرد است درست مثل یک کوزه با ارزش بزرگِ ساخته شده به سبک دن ایسیدرو.

برگردان به فارسی از رضا کاظمی

عادت ندارم زیاد داستان ایرانی بخوانم، مگر به توصیه دوستانی که قبول‌شان دارم. ولی باید اعتراف کنم پس از خواندن سه کتاب (دو مجموعه داستان و یک داستان بلند یا به قول نویسنده‌اش رمان!) از هم نسلان خودم، شور و حال غریب و دلنشینی دارم. در طول هفته گذشته فرصتی پیدا کردم تا برای رهایی از خستگی جشنواره فجر، داستان بخوانم. داستان ایرانی زیاد نمی‌خوانم( به جز سه چهار نویسنده محبوبم که کارهایشان را با اشتیاق دنبال می‌کنم)، چون خودم داستان می‌نویسم و دوست ندارم تاثیر بگیرم. این هم مرض بدی است. همین‌طور، از وقتی نقدنویسی بر فیلم‌ها را هم شروع کرده‌ام یعنی از دو سال و پنج ماه پیش، دیگر حس و حال خواندن نقدهای دیگران را ندارم و به جز موارد توصیه شده که زیاد هم نیستند و به جز دو سه نفر  نقد دیگران را هم نمی‌خوانم . گاهی البته دوستی توصیه می‌کند که فلان چیز را بخوان و من هم اجابت می‌کنم.

از اصل مطلب دور نشوم، مجموعه داستان‌های کوتاه «برف و سمفونی ابری» پیمان اسماعیلی، «مرگ‌بازی» پدرام رضایی‌زاده و داستان بلند «یوسف آباد خیابان سی و سوم» سینا دادخواه را در این یک هفته خواندم و حس خوب و تازه‌ای را تجربه کردم. تنها دلیل خریدن این کتاب‌ها هم توصیه و پیشنهاد رفقا بود. جوان‌های نسل ما هویت و شناسنامه خود را پیدا کرده‌اند و بی اعتنا به سنگ‌واره‌های مزاحم پرمدعا، ادبیات نوینی را شکل داده‌اند. البته در فضای اینترنت هم نویسنده‌های جوان بسیار خوبی خودنمایی می‌کنند(خلیل رشنوی، آناهیتا اوستایی،میلاد ظریف و…) ولی باور کنید لذت واقعی داستان به خواندنش روی کاغذ است و اینترنت حالا حالاها مانده تا اعتباری همپای مکتوب مجلد پیدا کند.

این سه کتاب البته حال و هوا و زبانی دور از هم دارند. چند تا از داستان‌های پیمان اسماعیلی واقعا شایسته ستایش و دست مریزاد‌ند. کسانی که نوشته‌های سینمایی من را دنبال می‌کنند می‌دانند که من چقدر دلبسته ژانرهای تریلر، جنایی،‌هارور و نوآر هستم. داستان‌های پیمان اسماعیلی همه در فضایی سیاه و ظلمانی می‌گذرند و او با استادی غبطه برانگیزی عناصری به شدت بومی‌و ایرانی را در خلق اتمسفری از وحشت و ظلمت به کار بسته است. برایم شگفت انگیز بود که در میان انبوه داستان‌های ‌سانتی‌مانتال و تهوع آور و تکراری نویسندگان مرد رمانتیک و نویسندگان زن ایرانی با نثری تکراری و تقلیدی و کسالت‌بار، یک نویسنده جوان بی اعتنا به همه آن سوسول بازی‌ها که تو را خدا بگذار این بار من لامپ را روشن کنم و … با ذهنی خلاق و ایده‌هایی جذاب چنین فضای بدیعی را خلق کرده باشد. داستان لحظه‌های یازده گانه سلیمان را از دست ندهید. شاهکاری بی تکرار است. کلاس درس نویسندگی است.

از میان این سه جوان، نام پدرام رضایی زاده را پیشتر در لینک وبلاگ برخی دوستانش دیده بودم و چون از دوستانش به دلایلی خوشم نمی‌آمد ناخودآگاه اسم او هم برایم دافعه داشت چون به « المرء علی دین خلیله» ایمان داشتم و فکر می‌کردم دوست چند آدم نفرت انگیز احتمالا آدم نفرت انگیزی باید باشد. اعتراف می‌کنم کتاب او را با اکراه خریدم ولی ایده‌های جذاب، نثر بسیار خوب و شگردهای روایتی او به قدری دلنشین و اندیشمندانه بودند که به ذهنیت کودکانه خودم لعنت فرستادم. دو  داستان از مجموعه مرگ بازی را خیلی خیلی دوست داشتم: خورشید گرفتگی و مرگ بازی. لعنت بر دوست ناباب.

داستان بلند سینا دادخواه، چیز دیگری است. اصلا اصل جنس است. عصاره و جان‌مایه نسل من است. چه شکوهی دارد نثر این جوان. چقدر زندگی را بلعیده. دادخواه با واژه‌ها نمایش رقصی دسته جمعی، پرشکوه و‌هارمونیک را به پا کرده است. یک نفس باید خواندش. سرسام دارد. و چقدر تهران را خوب پرسه زده.  و چقدر زن را می‌شناسد. و چقدر مرا به یاد پرسه‌‌ها و خاطراتم می‌اندازد. و چقدر مثل زندگی آشنای همین سال‌های ما است. و من چقدر حس می‌کنم که سال‌ها با سینا دادخواه دوست بوده‌ام. دمش گرم .

همه این‌ها را نوشتم که صمیمانه از شما که این سطور را می‌خوانید و شاید هنوز این سه کتاب را نخوانده‌اید، دعوت کنم که بشتابید و فرصت را از دست ندهید، خوشبختانه نسل ما، درازروده هم نیست. کتاب‌ها لاغر و ارزان اند ولی در پس‌شان لذت و صداقتی است که در پرت و پلاگویی‌های حجیم هزار هزار نویسنده فسیل محال است پیدا شود.

این مطلب در شماره ۳۹۸ مجله فیلم منتشر شده است

چیزهای مهم‌تر زندگی

در نگاه نخست «پولانسکی: تحت تعقیب و محبوب»  مستندی است که به بهانهٔ بازخوانی یک واقعهٔ خاص در زندگی این فیلمساز بزرگ ساخته شده است ولی از منظری دیگر این نقطه زمانی و پرونده قضایی پولانسکی  دستاویزی برای مرور زندگی و کارنامهٔ پولانسکی است و مستند موجود به جز وجه گزارشی اش بسیاری از ویژگی‌های یک مستند پرتره را نیز در بر دارد و جستجو در احوال پولانسکی را تا ریشه‌های هویت شناسانهٔ کودکی و خانوادگی او پیش می‌برد. مارینا زنوویچ ، سازندهٔ این مستند در این راه زمان را از نظر مواد آرشیوی تا حد فیلمهای کوتاه آماتوری و سیاه و سفید پولانسکی به عقب باز می‌گرداند و سیر پاگرفتن و به شهرت رسیدن او را به تصویر می‌کشد.

مستند پولانسکی: تحت تعقیب و محبوب مقولهٔ بارها مطرح شده ولی همچنان جذاب و مهم « داوری اخلاقی» را به عنوان یک جان‌مایهٔ اساسی پیش روی مخاطب می‌گذارد؛ داوری اخلاقی درباره وجوه پنهان ماندهٔ یک واقعهٔ به ظاهر شفاف و مشخص که با گذشت زمان و غبارزدایی از سر و روی آن، خود را آشکار می‌سازند و با دیدن گوشه‌های نادیده و به ظاهر کم اهمیت، امکان قضاوتی دوباره فراهم می‌شود ولی به گمان من مهم‌ترین وجه فیلم هیچ‌یک از این‌هایی که بر شمردم نیست، این مستند به شکل ستایش برانگیزی مستندی درباره فردیت و واقعیت یک هنرمند است. هنرمندی با همه قوت‌ها، کاستی‌ها، آسیب پذیری‌ها و شکنندگی‌هایی که هیچ شباهتی به شخصیت‌های نامیرا و خلل‌ناپذیر قصه‌ها و افسانه‌ها ندارد. انسانی که ذهنش محل تلاقی خاطرات و خطرات یک زندگی پر از تصادف و تلخی و نومیدی است ولی به جای سر سپردن به ویرانی و تباهی، همچون بسیاری از انسانهای با موقعیت مشابه، برونداد ذهنش خلق و برساختن آثار شکوهمند هنری است. فیلم با نشان دادن گوشه گوشه‌هایی از فیلم‌های پولانسکی و هم‌نشانی آنها با رخدادهای زندگی شخصی و هنری اش به شکلی ستایش برانگیز رابطه دوسویه و معماگونهٔ میان زندگی یک هنرمند و آثارش را نشان می‌دهد. گاه این رخدادها در آفریده‌های هنرمند نشت می‌کنند و گاه آفریده‌های این ذهن به شکلی پیشگویانه با رخدادهای آینده هم‌خوانی دارند. برای نمونه فضای فیلم کوتاه سیاه و سفید و تلخ اندیشانهٔ پولانسکی با نام چاق و لاغر (۱۹۶۱) که در آن سرانجام خود او در نقش بازیچه‌ای بی اراده، به شکلی مضحک به ضرب طبل اربابش می‌رقصد در اوج شهرت و محبوبیت هم‌چون کابوسی در بیداری بر او نازل می‌گردد و این هنرمند در جریان پروندهٔ قضایی اش برای چند صباحی بازیچهٔ یک بازی روان‌فرسای مشابه می‌شود.

پولانسکی: تحت تعقیب و محبوب، موسیقی درخشان و جادویی بچه رزمری ( ساختهٔ جاودانهٔ کریستوفر کومدا) را برای گشایش پرتره سینمایی پولانسکی به کار می‌گیرد که ایده‌ای نه چندان بدیع ولی هم‌چنان گیراست. هم‌گونی دقیق رزمری وودهاوس و رومن پولانسکی و انطباق ناباوری و تنهایی این دو شخصیت، شگفت‌آور و معماگونه است. چرا آوای لالایی هولناک و دردمندانهٰ رزمری بدل به نماد و نشانهٔ پولانسکی شده است؟ بچه رزمری نخستین حضور پولانسکی در عرصهٔ کمپانی‌های بزرگ‌هالیوودی است. در مستند درخشان و تحسین برانگیز «کودک در تصویر می‌ماند» (۲۰۰۲) درباره رابرت ایونز، مرد افسانه‌ای‌هالیوود و یکی از تهیه‌کنندگان کمپانی پارامونت، فصلی وجود دارد که او از آشنایی با پولانسکی و گزینش او برای کارگردانی بچه رزمری و تردیدهای کمپانی سخن می‌گوید. در آن‌جا هم لالایی دل‌نشین میافارو در بچه رزمری با تصاویر و فیلم‌های آرشیوی از پولانسکی همراه می‌شود … تصویری که ایونز درخاطراتش از پولانسکی به دست می‌دهد این چنین است: «من فیلمهای کوتاه این لهستانی کوچولو را دیده بودم… در واقع رومن اصلا کوچک نبود. او بزرگترین لهستانی‌ای بود که من در عمرم دیده بودم… ما باهم جور شدیم  چون هر دو پیرو یک مکتب بودیم: مکتب زندگی.»

پولانسکی در یکی از درخشان‌ترین آثارش، مستاجر( ۱۹۷۶) ، که مستند پولانسکی: تحت تعقیب و محبوب بارها به آن رجوع می‌کند در قالب کاراکتری با نام ترلکوفسکی فرو می‌رود. کاراکتری لهستانی تبار که در فرانسه به دنیا آمده و شهروند این کشور است. در جریان ماجرای قضایی پولانسکی،تاکید دادگاه بر تشخیص روان نژندی و اختلالات شخصیتی در پولانسکی، فصلی کوتاه اما تاثیرگذار را در زندگی او شکل می‌دهد، هرچند هرگز سند پزشکی دال بر اختلالات روانی او به دست نمی‌آید ولی درماندگی و فرسودگی او در زمان گذراندن دورهٔ آزمایشی در آسایشگاه روانی زندان، تجربه ای کابوس‌وار را برایش رقم می‌زند. دست بر قضا این پریشانی و نژندی، یکی از بن‌مایه‌های آثار او چه پیش از ماجرای دادگاه سال ۱۹۷۷ و چه پس از آن است. در  فیلم مستاجر که به نظر فیلمی‌کلیدی در کارنامهٔ پولانسکی و حایز اهمیت برای تحلیل و تاویل آثار اوست، ترلکوفسکی( با بازی پولانسکی ) در کشاکش وقایع داستان به شخصیتی دیگر مسخ می‌شود، اغتشاش و آشفتگی ذهنی تمام عیاری را تجربه می‌کند و انواع و اقسام پریشانی‌های روانی را از سر می‌گذراند. هرچند با وجود ارجاع چندین باره به این آشفتگی‌ها و حضور معنادار پولانسکی در نقش ترلکوفسکیِ نفرین شده، تفسیر و شرح خاصی در مستند به چشم نمی‌خورد ولی پولانسکی در این فیلم که چند سال پس از بحران بزرگ زندگی اش یعنی به قتل رسیدن همسر بازیگرش شارون تیت  ـ که فقط دو هفته به زمان زایمانش باقی مانده بود ـ ساخته شده است حضوری بی‌پرده و خودافشاگرانه دارد و خود را هم‌چون یک قربانی تمام عیار در میان اهریمنان انسان‌نما تصویر می‌کند. فصل مربوط به واکنش پولانسکی به خبر قتل همسرش که با مجموعه ای از راش‌ها و عکس‌های آرشیوی و روایت ماجرا از زبان یکی از دوستانش همراه می‌شود تاثیر هولناک و ویرانگر این واقعه بر او را به گویاترین شکل بازگو می‌کند. این ویرانی چنان است که در همین تصاویر موجود نیز، درهم شکستن و فروریختن دردمندانه و یکباره او آشکار و پیداست. با همه این‌ها مصیبت بزرگ زندگی او درست یک سال پس از خلق دوزخ ترلکوفسکی گریبانش را می‌گیرد، مخمصه ای که زمانی چند او را فرو می‌پاشاند و تا سال‌ها از  سایهٔ آن رها نمی‌شود؛ تا خود امروز.

اهمیت مستاجر اما به همین‌ها ختم نمی‌شود. تحقیری که در این فیلم در فصل بازجویی پلیس نسبت به ریشه خانوادگی لهستانی ترلکوفسکی به چشم می‌خورد هم‌خوانی دقیقی با تجربهٔ نژادپرستانه و تحقیرآمیز پولانسکی در آمریکا دارد. این تحقیر بی حد و مرز تا آن جا بود که رسانه‌های خبری آمریکایی‌ها او را به دلیل اصالتش و حتی به دلیل فیزیک ظاهری اش مورد تمسخر و تحقیر قرار می‌دادند و البته این‌ها همان رسانه‌هایی بودند که پیشتر از او چهره ای دل‌پذیر، موفق و محبوب به نمایش می‌گذاشتند. تصاویر آرشیوی پر و پیمانی از واکنش و پوشش رسانه‌های خبری و تصویری به / بر دادگاه پولانسکی در این مستند وجود دارد. زنوویچ( سازنده این مستند) با تن دادن به زمان نسبتا طولانی ۱۰۰ دقیقه ای برای یک مستند تقریباً از هیچ سندی نگذشته و جزئیات پرونده پولانسکی را به تفصیل به تصویر کشیده است.

استیصال و واکنش پولانسکی در برابر خبرنگاران و عکاس‌ها دیدنی و در عین حال قابل تامل و پرسش برانگیز است. پیش از این و در زمان مرگ همسر و فرزندش نیز، او آماج فرصت طلبی‌های رسانه‌ای بود. مستند پولانسکی: تحت تعقیب و محبوب ویژگی ضد اخلاقی رسانه‌ها در نظام سرمایه داری را به شکلی عریان نشان می‌دهد؛  رسانه‌هایی که فارغ و مستقل از تولید محتوا به تولید برنامه برای پر شدن جدول‌های زمانی و جذب مخاطب به هر قیمتی می‌پردازند. رسانه‌هایی که مارشال مک لوهان نظریه پرداز بزرگ رسانه‌ها از آنها با تعبیر حباب لامپ یا Light bulb یاد می‌کرد که خود فاقد محتوا (یعنی نور) است و در عین حال یک رسانه است. دست کم در یک مقطع زمانی پولانسکی به شکلی تمام عیار، شکار چرب و لذیذ این رسانه‌ها بوده است و این حکایتی است که در گذر سال‌ها بر سر بسیاری رفته است. از ماجرای جنجالی او.جی.سیمپسون تا جنجال‌های مکرر مایکل جکسون که شیوه پوشش پر آب و تاب مرگش و بازی‌های عجیب و سخیف رسانه ایِ پیامد آن  ـ که خود مجالی مفصل برای تحلیل می‌طلبد ـ حکایت پوچ‌مغزی همیشگی و لاعلاج رسانه‌های آمریکایی در همه زمان‌ها است.

مستند پولانسکی سرشار از گفتگوهای اختصاصی امروزین با شخصیت‌های مرتبط به پرونده پولانسکی است که به موازات گفتگوهای قدیمیِِ این افراد به نمایش در می‌آید. مرور زمان و تغییر ظاهری مصاحبه شوندگان دائماً بر قدمت و دیرینگی این ماجرا تاکید می‌کند ولی جالب است که گذشت سال‌ها هنوز از اهمیت و حساسیت موضوع برای مصاحبه شوندگان کم نکرده است، برخی هم‌چنان بر مواضع پیشین خود باقی مانده‌اند و برخی نگاهشان به موضوع، تعدیل شده است. برخی از گوشه‌های نامکشوف و هولناک جریان دادگاه از لابه لای همین گفتگوها نمایان می‌شود، همان گوشه‌های نامکشوفی که امروز داوری ما را به چالش می‌طلبند و در آن روزگار، پولانسکی را سرانجام درمانده و گریزان کردند. با همه اینها هیچ گفتگوی اختصاصی با خود پولانسکی در فیلم وجود ندارد و تنها از مواد آرشیوی بهره گرفته شده است.

پولانسکی: تحت تعقیب و محبوب با تصاویری از یک گفتگوی قدیمی‌و به ظاهر صمیمی‌با پولانسکی در هنگام صرف غذا در یک رستوران درجه یک آغاز می‌شود که در آن او از ریشه‌های شکل گیری فیلم محله چینی‌ها( ۱۹۷۴) سخن می‌گوید. از فسادی که بر لس آنجلس آن دهه حکم می‌راند و دنیای سیاه فیلم بر پایهٔ آن شکل گرفته بود، فسادی که با دست‌های آلودهٔ قدرت در لایه‌های سیستم سرمایه‌داری رخنه کرده بود. در اواخر این مستند و پس از مرور مفصل فراز و نشیب‌های زندگی او، دوباره به همین گفتگوی درون رستوران بازمی‌گردیم؛ جایی که پولانسکی هنوز سرزنده و شاداب است و مشت کهنسال روزگار سیمای جوانش را چندان درب و داغان نکرده است. او که از کابوس آمریکا گریخته و دیگر قصد بازگشت ندارد با چشمانی پر از تردید به هم‌صحبتش نگاه می‌کند . چشمانی که این اضطراب را فریاد می‌کشند که از تکرار آن پرسش‌های عذاب آور خسته شده است، پرسش‌هایی که  اتفاقا از سرش دست بردار نیستند و در اینجا هم بر سرش آوار می‌شوند. کلام پولانسکی در واکنش به محتوای این گفتگو ما را با واقع‌بینی هولناک و دردمندانه ای روبرو می‌سازد. پیش از آن‌که کلام پولانسکی را بازگو کنیم بد نیست فلاش بکی بزنیم به آغاز همین نوشته و طرح این پرسش که به راستی کار آفرینش هنر چیست و پیچیدگی‌ها و پریشیدگی‌های روان یک هنرمند چه نسبتی با این جعل مرسوم دارد که هنر را امری معصومانه و  هنرمند را منزه و مقدس معرفی می‌کند؟ Louis A. Sass  که یک روان شناس بالینی شناخته شده است در کتابی ارزشمند با نام دیوانگی و مدرنیسم به تشریح نژندی و دیوانگی جاری در آثار ادبی و هنری مدرن پرداخته و نشانه‌های شاخص اسکیزوفرنی و برخی از اختلالات خلقی را از دل این آثار استخراج کرده است. در مطالعات او نام‌های شاخصی همچون سالوادور دالی، آلن رب گریه ، فرانتس کافکا، ساموئل بکت و … به چشم می‌خورند که برخی از این نام‌ها همچون سالوادور دالی موارد شناخته شده‌ای از اختلالات جدی روانی همچون اسکیزوفرنی بوده اند و یا در مطالعات دیگر، افسردگی سیلویا پلات (شاعر نامدار) و تاثیر آن بر آثارش به دقت مورد بررسی قرار گرفته است. پژوهش‌‌های مقدماتی پزشکی هم نشان داده که برخی جهش‌های ژنتیک که می‌توانند موجب اختلال کارآیی مغزی در درک و تفسیر رخدادها (یا همان اختلال روانی) شوند همزمان ممکن است جنبه‌هایی از خلاقیت را در مغز تقویت کنند. در حوزه سینما  هم نامهای معتبری که مورد( کیس) شناخته شدهٔ اختلال شخصیتی یا خلقی باشند کم نیستند؛ از اختلال وسواس و فروخوردگی‌های روانی هیچکاک بزرگ گرفته تا بستری شدن‌های رسمی‌و موسمی‌لارس فون تریر به دلیل افسردگی ماژور و چند نفر دیگر که تفصیلش بماند برای موضوع جذاب و نوین و البته مناقشه برانگیز سینما درمانی ((Cinematherapy که در تدارک تهیه مطالبی برایش هستیم.

مستند «پولانسکی …» بار دیگر این واقعیت را به روشنی پیش روی‌مان می‌گذارد که هنرمند هم انسانی چون دیگران است؛ نه لزوما موجودی محکم و منزه و یا عاری از خدشه و خلل. شاید کار هنرمند و امتیاز او در این است که کاستی‌ها و ناکامی‌ها را به آفرینش اثر هنری و شریک کردن دیگران در لذت رویارویی با آن والایش می‌دهد (والایش یا تصعید (Sublimation) یک مکانیزم جبرانی شناخته‌ شده در برابر آسیب‌های روانی است.) پولانسکی از مهلکهٔ آمریکا گریخت. تن و روان رنجورش توان تنبیه نداشت، او گریخت تا زنده بماند و چند شاهکار دیگر به سینمای جهان اضافه کند. هنگام اعلام نامش به عنوان برنده جایزه اسکار بهترین کارگردانی برای فیلم پیانیست(۲۰۰۲)، جای خالی صندلی‌اش را شکوه و اعتبار نامش پر می‌کرد و چه شکوهمند بود وقتی اسکورسیزی کبیر به احترام نام او با تمام وجود برخاست و غیابش را از هر حضوری گرامی‌تر و باشکوه تر برگزار کرد. حالا وقتش است که آن جمله طلایی پولانسکی کبیر خطاب به مصاحبه‌گر در اواخر فیلم را با هم مرور کنیم . آنجا که با نگاهی غم‌بار و ملتمسانه می‌پرسد: «به نظرت در زندگی من چیزهای مهمتری از این‌ها که می‌پرسی وجود ندارند؟» … و روزگار گواهی داده که چیزهای خیلی مهمتری در زندگی پولانسکی کبیر وجود داشته اند: چاقو در آب، تنفر، بچه رزمری، محله چینی‌ها، مستاجر، ماه تلخ، مرگ و دوشیزه و … . شاهکارهایی از یک مرد کوچک و یک هنرمند بزرگ، خیلی بزرگ.

چهار سال قبل

ساعت سه بعد از ظهر یک روز عادی. من و همسرم خسته از دوندگی روزانه دو ساندویچ همبرگر خریده ایم و توی ماشین مشغول خوردنیم. ماشین پلیس کنارمان می‌ایستد. مافوق با لحنی بی ادبانه صدایم می‌کند: «بیا پسر! اینجا چه کار می‌کنی؟ این خانم چه نسبتی باهات داره؟» من گاز دیگری به همبرگر می‌زنم و در حالی که دهانم را که پر است باز می‌کنم جوابش را می‌دهم: همسرمه! و حلقه ازدواج را نشانش می‌دهم و می‌گویم پزشکم. در حالی که گفتنش خیلی احمقانه است ولی به خوبی می‌دانم که ساده ترین راه برای خلاص شدن از این موقعیت توهین آمیز و غیر انسانی است. او سریعا واکنش نشان می‌دهد: به به! مطبت کجاست آقای دکتر؟ من در حالی که گاز دیگری به همبرگر می‌زنم راهم را کج می‌کنم و با خونسردی کامل بر می‌گردم توی ماشین.

این سومین باری است که دقیقا همین مامور در دو هفته به من گیر داده و هربار می‌خواهد نسبتم با همسرم را برایش شرح بدهم، آن هم من که به دلیل موی بلندم قیافه ام به اصطلاح بدجور تابلو است و محال است در عرض سه چهار روز از یاد این مامور برود. یاد فیلم ممنتو می‌افتم. یاد یکی از کاراکترهای سریال باغ مظفر می‌افتم.  چند روز بعد او برای چهارمین بار همین کار را می‌کند. این بار با پرخاش به او می‌گویم: دفعه اخرتون باشه مزاحم می‌شین و توهین می‌کنید دیگه خسته م کردین جناب سروان. در حالی که سعی می‌کند وا ندهد می‌گوید من پلیسم و از هر کس و هر وقت که بخوام می‌تونم سوال کنم. می‌خندم.خودش هم می‌خندد. چند ماه بعد او را سوار بر موتور در حال گشت زدن می‌بینم. ظاهرا پستش از الگانس تغییر کرده .

 

چند روز قبل

 با دوستم که او هم پزشک است برای سحری به یک کله پزی می‌رویم. کله و پاچه را می‌زنیم و چای را پشت بندش. تصمیم می‌گیریم پرسه ای بزنیم. هوای دربند کرده ایم که اکسیژنی بگیریم. ماشین پراید دوستم چندان میزان نیست و جوش می‌آورد. کنار خیابان، همان دویست سیصد متر اول خیابان دربند، نگه می‌دارد. یک نخ سیگار روشن می‌کنیم. هنوز ساعتی تا اذان مانده. یک فروند ماشین جی ال ایکس کنار ماشینمان توقف می‌کند. سمت شاگرد راننده، مردی با ریش انبوه و بسیار تنومند نشسته. با خشم می‌گوید: «ماشینو چرا وسط خیابون پارک کردی؟» دوستم جواب می‌دهد: «وسط خیابون که نیست!» من که شستم خبردار شده که دوست ساده من نمی‌داند ماجرا چیست سریع وارد بحث می‌شوم: »سلام. نماز روزه‌ها تون قبول باشه. ماشین جوش آورده.» باز هم لحن من کار می‌کند. طرف سری تکان می‌دهد و به راننده دستور حرکت می‌دهد ولی دوست ساده و بی پیرایه من یک دفعه می‌گوید: «اصلا اینجا کجاش وسط خیابونه؟» جی ال ایکس که هنوز دو متری دور نشده یک دفعه ترمز می‌کند. دو سرنشینش تر و فرز پیاده می‌شوند. حالا دوستم می‌تواند بی سیم را در دست مامور تنومند کت و شلواری ببیند و البته جا می‌زند. نزدیک است بیخودی کار بالا بگیرد. من باز هم به قول معروف ورود می‌کنم. « حاج آقا ما پزشکیم. جاتون خالی کله پاچه زدیم اومدیم یه هوایی هم بخوریم بریم خونه.» ایشان بعد از دیدن کارت ما کمی‌آرام می‌شود:« از اینجا برین . برین پایین دنبال هر چی که بودین. یالا‍! »من: «یعنی دیگه نریم بالاتر؟» – «نه! برین دنبال همون یللی تللیتون. سریع!»

من در حالی که از ایشان به شدت تشکر می‌کنم به دوستم اشاره می‌کنم تا رفیقمان تصمیم دیگری نگرفته بزن بریم پایین و به محض اینکه کمی‌دور می‌شویم دوستم را از آماج انتقاد قرار می‌دهم تا یادش بماند که هر سخن جایی و هر نکته مکانی دارد. دوستم ناگهان می‌گوید: اشتباه خیلی بزرگی کردم. باید کارت شناساییشو ازش می‌خواستم که نشون بده!

 من‌هاج و واج مانده ام . تعجب می‌کنم  که چرا باید از این حرف درست دوستم تعجب کنم. ولی مهمتر از همه خراب شدن عیشمان بود و اکسیژنی که نگرفتیم و صدای پای آبی که نشنیدیم.

صـبـح روز اول

این یادداشت را دوسه روزی پس از موفقیت کـتـاب تـنـگـنـا در نخستین جشن کتاب سینمایی سال می‌نویسم.

پرسش آغازین من این است: انگیزه این یادداشت، کـتـاب تـنـگـنـا است یا شخص هوشنگ گلمکانی؟ پاسخ: هردو.

کـتـاب تـنـگـنـا چیست؟ یک تک‌نگاری وسواس‌گونه و مفصل و شیداسرانه درباره فیلمی‌که نویسنده در روزگار دیدنش مسحور و شیفته‌اش شده‌، در حالی که چندبار در خود کتاب و مصاحبه‌ها تأکید می‌کند که هیچ‌گونه سمپاتی با علی ‌خوش‌دست (ضدقهرمان فیلم!) ندارد. قضیه کمی‌پیچیده شد.

پس راز این دلبستگی در چیست؟ چگونه می‌شود شاهد تماشای فیلمی‌آنارشیستیک یا به تعبیر دقیق‌تر نهیلیستیک بود که به‌شدت فردمحور است و همه کشش‌های دراماتیکش را از نمایش زخم و رنج و فروپاشی مردی ضداجتماعی (Anti social) می‌گیرد و با او و رنج‌هایش همدل نبود ولی فیلم را دوست داشت؟

من هم با تماشای تـنـگـنـا هرگز با علی خوش‌دست همدلی نکردم. دست بر قضا در همین چند سال عمرم و به‌خصوص در دوران پُرفرازونشیب دانشجوییم افرادی همچون علی خوش‌دست را زیاد دیده‌ام و اصلأ از این دست افراد خوشم نمی‌آید. نگفتم لمپن چون شک دارم علی همه شناسه‌های یک لمپن را داشته باشد. دست‌کم لمپنیزم او برخلاف لمپنیزم آنارشیستیک، فردگرایانه و آرمان‌خواهانه قیصر شباهت بیشتری با لمپنیزم پوچ‌گرایانه ابی در فیلم کـنـدو دارد. هرچند همان اندک مایه‌های اسطوره‌وار ابی و همان اندک نشانه‌های آرمان‌خواهی‌اش هم در علی خوش‌دست به چشم نمی‌خورد.

تـنـگـنـا اگر شخصیتی همدلی‌برانگیز نداشت، ولی همچنان از دردهای روزگار خویش سخن می‌گفت. دردهایی که شاید ناآگاهانه ولی عمیقأ ریشه در برآیند تفکر خودویرانگر نسل جوان آن روزگار داشت. علی خوش‌دست قربانی همه چیزهایی بود که پیش از آن سپیده‌دم شروع فیلم در زندگی‌اش رخ داده بودند و نیازی به بازگفتن آن‌ها نبود.

تـنـگـنـا برشی از زندگی مردی بی‌آرمان و پا در هواست. حتی پا درهواتر از حضور همین سعید راد در نمای پایانی صبح روز چهارم که آشکارا فیلمی‌در همان حال‌وهوای تـنـگـنـاست. اتفاقأ بخش عمده‌ای از ارزش‌های راستین فیلمی‌چون تـنـگـنـا – با همه کاستی‌هایش – در مقایسه با این شبیه‌ترین فیلم سینمای ایران به آن یعنی صبح روز چهارم ساخته کامران شیردل خودش را نشان می‌دهد. تـنـگـنـا فیلمی‌است در روایت رنج آدم‌های ته‌کشیده، و این درست از دل تجربه‌های سیاه و دردمندانه فیلم‌سازی سر برمی‌آورد که سینما را واگویه درون دردمند خویش می‌کند تا شاید از آن رهایی یابد درست در نقطه مقابل صبح روز چهارم، فیلمی‌ست روشنفکرنمایانه برای سینما و تمام کوشش کارگردان رسیدن به تجربه‌ای در فرم و روایت است با دوری گزینی آشکار از نشانه‌های جامعه‌شناسانه بومی‌و ایرانی.

من فکر می‌کنم: آنچه بیش‌ترین توجه گلمکانی را درباره تـنـگـنـا – دست‌کم، امروز- برمی‌انگیزد، نگاه فیلم‌ساز به جامعه و کوچه و خیابان آن سال‌هاست. تـنـگـنـا فیلمی‌پرسه‌زن است و در پس‌زمینه همه حضورهای علی خوش‌دست، تصویر جامعه‌شناسانه دقیقی از آن دوران به یادگار می‌ماند. در حالی که سینمای آن سال‌ها در چند تصویر و فضای تکراری و به‌شدت جدامانده از جامعه بیرونی خلاصه می‌شد، تصاویر تـنـگـنـا سند روشنی از حال و روز تهران دهه پنجاه و شمایل‌های اجتماعی‌اش است.همچون کـنـدو که شب رنگی تهران را بیش‌تر و بهتر از هر سند تصویری دهه پنجاه برای همیشه به یادگار گذاشته. بخش عمده‌ای از پرداخت وسواس‌گونه (من این واژه وسواس را در این نوشته به معنی کاملأ مثبت و به منزله نوعی کمال‌خواهی به کار می‌برم) گلمکانی در کتاب هم صرف بازخوانی و بازیابی دقیق نشانه‌ها و مختصات وقوع داستان و موازی‌سازی تهران دیروز و امروز گردیده. او همچنین به‌طور جامع به روند شکل‌گیری فیلمی‌نامتعارف در دل سینمای عقیم و بی‌طراوت آن روزگار می‌پردازد. سینمایی که جز اندک مواردی، در آن سال‌ها، نشانی از نوخواهی و اندیشه غیرفرمایشی ندارد. خواننده خردمند، خود به تطبیق نمونه‌های تاریخی می‌نشیند.

علی خوش‌دست اگر زورش به همه آن جامعه‌ای که او را محکوم به تباهی کرده نمی‌رسد می‌تواند در سکانس به راستی تلخ پایانی فیلم روی شهر بزرگ پرهیاهو عق بزند و من که جوان این روزگارم با او همراه شوم – در مورد این سکانس با گلمکانی هم عقیده نیستم – حسی که با دیدن سکانسی مشابه و ادای دِین کننده در فیلم خوب طلای سرخ جعفر پناهی به دست نمی‌آورم و البته نمی‌دانم چرا.

به عقیده من حتی اگر گلمکانی جز همین انتشار منظم و آبرومند ماهنامه فیلم هیچ آفرینش فرامتنی نداشت، جایگاهی والا در قلمرو فرهنگ و سینمای این سرزمین برایش به یادگار می‌ماند. من با شناخت اندکم نسبت به گلمکانی دو مشخصه را در او آشکار می‌بینم:

۱- روش‌مندی خدشه‌ناپذیر

۲- نوجویی و گریز از فسیل شدن

این رویکرد، آثار خجسته‌ای برای ادبیات سینمایی ایران به همراه داشته. از مهم‌ترین آثار خوانش مستمر و پی‌گیرانه و ویرایش او در ماهنامه فیلم در طول سه دهه، شکل‌گیری ناخودآگاهانه نوعی ادبیات موسوم به ادبیات نقد سینمایی است. دست‌کم روزگاری که من کودکی بیش نبودم و مجله فیلم را می‌‌خواندم حضور نگاهی فرادست همه متون را به روشنی احساس می‌کردم. نگاهی که واژه‌ها و گزاره‌ها را پالوده می‌کند و وسواسی گاه بیش از حد بر واژه‌ها دارد و از همین‌گونه است کوشش برای به دست دادن ترجمه‌های درست و رسای متون و عبارات سینمایی. همین حالا که این نوشته را می‌نویسم شک ندارم اگر به ویرایش گلمکانی سپرده شود چند تا اشکال حسابی از تویش درمی‌آید…

گلمکانی از معدود افرادی است که این شانس را داشته – و البته این همت را هم به آن افزوده – که بخشی از رویاهایش را تححق بخشد. او پیش از تـنـگـنـا کتابی خواندنی و ارزش‌مند درباره فیلم آوای موسیقی ترجمه کرد و به این شکل ادای دینی شایسته به فیلم محبوب و بالینی‌اش ابراز نمود. وسوسه تـنـگـنـا از سال‌ها پیش با او بود و او بارها و به مناسبت‌های گوناگون از این عشق سخن گفته بود. چه خوب که او به این آرزوی چندین ساله‌اش هم رسید. خدا کند شما هم به آرزوهای‌تان برسید.

تو از کواکب هوای مریخ

تو از دل لحظه‌های تاریخ

تو از کدامین قمر رسیدی

که اینچنین بی خبر رسیدی 

این ترانه خیلی قدیمی‌مارتیک را با صدای غمگین زنی جوان، بدون موسیقی، روی نوار کاستی خیلی کهنه دارم. نواری که هم کیفیت صدایش رو به نابودی است و هم کاغذ روی آن به شدت پوسیده و نوشته‌های روی آن با خودکار، حسابی پخش و کمرنگ شده و قابل خواندن نیست.

 با این صدا سفر می‌کنم به معصومیت، به روزهایی که وجود نداشتم و این صدا وجود داشت. روزهایی که همه می‌گویند غم اینقدر نبود. غم بود اما کم بود… روزهایی که من با کوله بار گناهان و دل چرکینم هنوز وجود نداشتم و دنیا قطعا بهتر از این بود.

سفر کودکی و معصومیت و مادرانگی مرا به حال و هوای فیلم‌های آنجلوپلوس کبیر و تارکوفسکی عزیز می‌بَرد. در چشم‌اندازی مه اندود، به جستجوی  پناه و آغوش. آغوش امن بی غل و غش. جستجوی عطر نفس پدر و شمیم گیسوان مادر.

هنوز کودکِ مسافر راه‌های مه گرفته ام. هر شب با خواب کودکی‌ها بیدار می‌شوم. کودکی‌هایی که در روزگاران خشم و نفرت و بیرحمی‌انسان‌های روی زمین و آدم‌های دور و برم سپری شدند.  پس جای امن کجاست؟ جای عشق ورزیدن. تن سپردن به هوا و رویا. دل دادن به نسیم و گیاه. از تنهایی می‌ترسم. دستهایم را دراز می‌کنم. توی این راه مه گرفته کورمال کورمال پیش می‌روم. به پشت سر نگاه نمی‌کنم. «پشت سر خاطره موج به ساحل صدف سرد سکون می‌ریزد» ولی این صدا قدم به قدم با من است. پیچیده در کوهستان و دریا و دشت. صدای غمگین زنی جوان، که مادر من  است.

این نوشته پیشتر در مجله فیلم منتشر شده است.

در اهمیت ملال

سینمای اروپا دارای ویژگی‌هایی است که آن را از منظر وجودی و زیبایی شناسانه از سینمای‌هالیوود جدا میکند. برخی از این ویژگی‌ها در سینمای فرانسه وجه شاخص تری دارند و بیراه نیست اگر بگوییم سینمای برادران داردن متاثر از سینمای فرانسه است. آنها مخمصه‌های اخلاقی انسان را در بستری از نمایش ملال و رخوت به تماشا می‌گذارند. تجربه تماشای فیلم‌های آنها تجربه کوتاه همزیستی با کاراکترهایی تنها و بی پناه در دنیایی سرد و ملال انگیز است. این ملال از چند سو دنیای فیلم‌های داردن‌ها را در بر می‌گیرد. استراتژی اساسی فیلمهای داردن‌ها پرهیز موکدشان از جذابیت بخشیدن متعارف به روایت است. این تاکید خوددارانه از شخصیت پردازی تا میزانسن را در بر می‌گیرد. آنها با گزینش شخصیت‌هایی حاشیه ای و ناقهرمان  و در عین حال با پرداختی غیر سمپاتیک برای آنها ریسک بزرگی را به جان می‌خرند. این دقیقا بر خلاف شیوه کارشده و جواب پس داده سینمای‌هالیوود است که انسانهای حاشیه ای اجتماع را با پرداختی کاریزماتیک و جذاب در مرکز روایت قرار می‌دهد تا به کنشهایی قهرمانانه دست بزنند. شخصیت‌های فیلم‌های این دو برادر، همان اندازه که تهی دست و فراموش شده و ترحم برانگیزند قابلیت کشیده شدن به سمت و سوی هر کنش غیر متعارف و به اصطلاح «غیر اخلاقی» را دارند و نمونه‌های ملموسی از شخصیت‌های آسیب پذیر و شکننده ای هستند که در رویارویی با آنها همدلی و واهمه ای توامان را تجربه می‌کنیم. واهمه ای از غیر قابل پیش بینی بودن که برآمده از باورهای له شده یک انسان ته کشیده است . در مواجهه با چنین کاراکتر‌هایی در پارادوکسی اخلاقی گرفتار می‌شویم؛ از یک سو با نگاهی فاصله گیرانه و اخلاق زده به تماشای پرسه آنها در پلشتی می‌نشینیم و از سوی دیگر گاه از تماشای رنج و تنهایی ناگزیرشان به درد می‌آییم. برادران داردن مدام  ما را با پیچیدگی‌ها و غیر مترقبگی‌های یک انسان فرودست روبرو می‌کنند و در این رفت و برگشت‌های داستان ، میان تایید و انکار حس درونی مان نسبت به این آدمها سرگردان می‌مانیم. بوریس توماشفسکی منتقد ادبی فرمالیست روس درباره سمپاتی قهرمان چنین می‌نویسد:« رابطه عاطفی با قهرمان داستان برآمده از ساخت زیبایی شناسانه آن است و فقط در فرم‌های ابتدایی است که این رابطه با اخلاق سنتی و قوانین اجتماعی همخوانی دارد». با این شیوه شخصیت پردازی بخش مهمی‌از جذابیت‌های معمول برای مخاطب از دست می‌رود و در مقابل، جهان یکه فیلم آفریده می‌شود. جهانی که در آن هیچ چیز آنچنان همدلی برانگیز نیست و همه آن قدر آسیب پذیر و شکننده اند که تلاش برای یافتن نشانه‌هایی از شر مطلق در سببیت داستان تلاشی یکسر بیهوده است.

فقر یا به بیان صریح تر، « فقدان پول» مضمون اصلی و راه اندازنده این فیلم‌هاست و مناسبت‌های انسانی به ابتدایی ترین خواست‌ها و نیازهای انسان وابسته است. کارکرد پول در سینمای داردن‌ها، همخوانی جالبی با آراء گئورگ زیمل جامعه شناس و تببین گر فلسفه پول دارد که آراء ش با یک ناهمخوانی کرونولوژیک متناقض، در قلمرو پست مدرنیسم بازخوانی می‌شود. در نگاه زیمل پول بهتر از هر پدیده ای می تواند گوهر زندگی و محتوای فرهنگ مدرن  را آشکار کند و فلسفه پول ادامه و تکمله ای بر مفهوم ماتریالیسم تاریخی است. پول به عنوان یک امر خُرد، ماهیت امر کلان و مسلط بر سرنوشت اجتماعی را به خود گرفته و اطلاق بار منفی به پول و ستایش دروغین فقدان آن، در حکم نوعی خرد ستیزی جنون آمیز و خود آزارانه است. تجلی پول و نقش آن در فیلمهای برادران داردن با نگاهی واقع بینانه درآمیخته است و پول به مثابه «امر نکوهیده و پست» به تصویر کشیده نمی‌شود و تنها بازتاباننده نمادین کاستی‌ها و خلل شخصیت‌های درمانده و رو به زوال این فیلم‌هاست.

***

از سوی دیگر و در اجرا، برادران داردن شیوه‌های مستندنمایانه ای را به تصویر کشیدن قصه‌هایشان به کار می‌گیرند و این شگردها ، به خوبی با دنیای سرد قصه همخوان اند و تفکیک ناپذیر از کلیت اثر به نظر می‌رسند  و با نمونه‌های سینمایی دیگر، متفاوت و گاه در تناقض اند مثلا آنچه آنها برای رسیدن به رخوت و ملال مورد نظرشان به کار می‌گیرند در فیلمهایی دیگر به کار افزودن تنش و عصبیت روایت آمده است. آنها گاه برای القاء فضای مورد نظرشان ، در بیشتر زمان فیلم دوربین روی دست را در نمای نزدیک به کار می‌بندند( نمونه شاخصش فیلم روزتا ۱۹۹۹ برنده نخل طلای کن )  و این کاربست هنجار شکنانه ای از شگرد فیلمبرداری با دوربین روی دست است. در این شیوه ، کاراکتر در وسعت مهار ناپذیر پیرامونش مدام در تکاپو و سرسام است و با دیگران دست به گریبان می‌شود و لا به لای این کشمکش‌های کشدار و تکراری، رفتارهای روزمره اش را به شکلی خودکار و کسالت بار برایمان به نمایش می‌گذارد . یکی از شیوه‌های رویکردگرایانه برادران داردن را در تاکید بر نمایش یکنواختی  و روزمرگی و حذف بی رحمانه نقاط عطف دراماتیک می‌توان جست و جو کرد. امری که به گمانم، به عنوان نقطه کلیدی روایت گری این فیلم‌ها شایسته درنگ و تامل بیشتری است.

سینمای داردن‌ها از پرداخت کلاسیک و دراماتیک گریزان است. آنها در اغلب فیلمهایشان مقطعی شاخص و با قابلیت بالقوه دراماتیک از یک زندگی حاشیه ای را در پرداختی ناتورالیستی به تصویر می‌کشند ولی تلاشی برای انطباق این مقطع  با فراز و فرودهای دراماتیک به خرج نمی‌دهند  . با این حال آنها به نمایش بی کم و کاست این مقطع زمانی هم نمی‌پردازند  و چه بسا در رویکردی جسورانه و تالیف گرایانه کنشهای اساسی قصه را کاملا حذف می‌کنند و جهشهای مهم و تعیین کننده ای را در روایت به وجود می‌آورند. این حذف و جهش (skip)در روایت داردن‌ها یک جور جهش ناگهانی و بنیادین به شمار می‌آید و خیلی فراتر از اندازه‌های زمانی و کیفیت همخوان شگردی مثل جامپ کات است که در هر حال در ساز و کار  اساسی فیلم خللی وارد نمی‌کند . در برخی از فیلمهای آنها خیلی از کنشهای مهم داستان را نمی‌بینیم و ناگهان با شگفتی روبرو می‌شویم. چنینی رویکردی تقریبا چه در متن و چه در پایان اغلب فیلم‌های آنها به چشم می‌خورد.در سکوت لورنا  درست پس از این که نمای امیدوارانه دور شدن کلودی با دوچرخه را دیده ایم با بازجویی پلیس از لورنا درباره قتل کلودی روبرو می‌شویم و تاثیر هولناک چنین پرشی در داستان را با بهت و ناباوری حس می‌کنیم؛ هر چند همه اجزای اثر ما را از درافتادن به هر گونه احساس رقیقه ای باز می‌دارند. داردن‌ها با این رویکرد استادانه و بهره گیری از عنصر فقدان و غیاب، هولناک ترین واقعیت‌های بشری را به شکلی پذیرفتنی برایمان بازگو می‌کنند. مایلم به گزاره ای درخشان از رولان بارت ـ هرچند به زعم او در مذمت سینما ـ اشاره کنم که: « سینما امر هولناک را پذیرفتنی می‌کند.» ( بارت و سینما – انتشارات گام نو) . به گمانم پذیرفتنی جلوه دادن درونه اندوهناک یک زندگی سرشار از تنهایی و رنج به مراتب دشوارتر و دست نیافتنی تر از عادی نمایی مرگ و خشونت با پرداخت اغراق شده و گاه فانتزی در خیل عظیم فیلمهای خشونت بار رایج است. البته کلام بارت در نکوهش این ویژگی سینماست ولی سینما در حکم یک پدیده تکنولوژیک و زمان مند و پیوسته با زندگی ، همراه با گسترش دانش و نژندی همزمان گستره اخلاق ، مفهوم و کارکرد نوینی به خود می‌گیرد و مناسبات تازه ای با مفاهیم انسان و اخلاق برقرار می‌سازد. نمایش رنج، به معنای تایید آن و حتی بهانه ای برای کاستن از آن نیست. سینما یکی از مهمترین دستاوردهای سخت افزاری قصه گویی انسان است و قصه، پیش از درافتادن به دام تاویل و تفسیر ، چیزی فراتر از چارچوب‌های مشخص خود ندارد.

شکل متعالی تر جهش‌های بلند را در پایان بندی فیلمهای داردن‌ها می‌بینیم: قطع ناگهانی تصویر در میانه یک اتفاق عادی روزمره و تکراری یا در اوج ابهام و پرسش و شروع تیتراژ پایانی فیلم در سکوت مطلق. در پایان بندی فیلم قول(۱۹۹۶) با رها کردن کاراکترها در عمق کادر و به فرامتن سپردن فرجامشان ، در روزتا با  قطع ناگهانی نمای نزدیک روزتای نفس بریده ،در پسر(۲۰۰۲) در میانه جا به جا کردن تخته الوارها توسط پدری داغدار و قاتل پسرش ، در بچه(۲۰۰۵) در اوج اندوه و استیصال زوج نگون بخت و بی پناه داستان و سرانجام در پایان درخشان سکوت لورنا با رها کردن او در  ماخولیا و تنهایی بی رحمانه اش نمونه‌های شاخص این جهش‌ها را می‌بینیم.

در اینجا جهش بلند از نقطه ا به نقطه ۲ در واقع جهش از دنیای متن به خلاء متن است. داردن‌ها به شکلی زیرکانه این پرسش کودکانه را به ما تحمیل می‌کنند:«خب که چی؟چی شد ؟» و ما ناباورانه از جریان مقطع روایت خارج شده ایم و دستاوردمان از آنچه دیده ایم همان تجربه مشترک رنج و ملال است و بس. کارکرد این همه ملال و تاکیدِ بر آن چیست؟ بارت برای پاسخ به چنین پرسشی جمله ای کلیدی دارد:« ملال چندان به دور از سرخوشی نیست: ملال آن سرخوشی است که از ساحل لذت پیداست» (لذت من ـ نشر مرکز)

داردن‌ها با گزینش داستانهایی که اغلب در اتمسفری خاص از بیغوله‌ها و حاشیه‌های نمور و زنگار زده شهرهای کوچک می‌گذرند ، با دستمایه قرار دادن فقر و نکبت، با بازخوانی چندین و چند باره مفهوم معنوی مادرانگی و زوال معصومیت کودکان بی پناه بزهکار، با برداشتهای بلند و میزانسن انعطاف پذیر و شریک کردن مخاطب در تنهایی و نفس‌های به شماره افتاده کاراکترها و با پرهیز مطلق از موسیقی متن الگویی کامل از یک سینمای مولف و خاص را شکل داده اند. حتی به کارگیری بازیگرانی ثابت که رفته رفته به مشخصه فیلمهایشان تبدیل شده است را می‌توان در زمره این دنیای آفرینشگر همگون به شمارآورد. نمونه شاخص آنها حضور درخشان اولیویر گورمت  Olivier Gourmet ( برنده نخل طلای بهترین بازیگر برای فیلم پسر) در اغلب فیلمهای آنها و صد البته ژرمی‌رینیه  است که با نخستین نقش آفرینی اش در پانزده سالگی در فیلم قول به جزیی از دنیای فیلمهای برادران داردن بدل شده و می‌توان او را یک جورهایی آنتوان دوانل سینمای داردن‌ها دانست.( آنتوان دوانل کاراکتر نوجوان یاغی فیلم چهار صد ضربه فرانسواتروفو با بازی ژان پیر لئو بود که در پنج فیلم تروفو حضور پیدا کرد و اولین حضور او تا آخرین آن‌ها بیست سال فاصله زمانی داشت). ژرمی‌رینیه پس از قول با بازی در فیلمهای بچه و سکوت لورنا تصویر پیوسته ای از نوجوانی تا جوانی یک یاغی آواره و وامانده دوست داشتنی را به نمایش گذاشته و احتمالا داردن‌ها در رویکردی آگاهانه حضور ناب و جادویی او را در سیر زمانی رسیدن  اش به میانسالی باز هم به کار خواهند گرفت.

 ***

سکوت لورنا ادامه منطقی دنیای فیلمسازی برادران داردن است هر چند این بار آنها از تنش قابهایشان کاسته اند ، چینش ایستا تری نسبت به فیلمهای قبلی شان به چشم می‌خورد و قصه فیلم اینبار به جای حاشیه  یک شهر کوچک در شهری بزرگتر و با نمایه‌های مدرن بیشتر روایت می‌شود. داردن‌ها در آخرین فیلمشان دستمایه پیشتر آزموده و مورد علاقه شان یعنی مهاجرت را در پرداختی نو به کارگرفته اند . موضوع مهاجرت غیر قانونی و روزگار تلخ مهاجران و کار غیر قانونی آنها در فیلم قول زمینه اصلی داستان را شکل می‌داد. در قول، زندگی پنهانی مهاجران و به استثمار کشیده شدنشان را در ویرانه‌های پوسیده و چرک حاشیه شهر می‌بینیم و تقابل اساسی فیلم که در کشمکش و درگیری میان پسر و پدر استثمارگر نمود می‌یابد بازتابی از رویارویی دو جهان کهنه و نو ست.

در سکوت لورنا، ایده ازدواج صوری  و معامله پیوندهای انسانی  برای به دست آوردن تبعیت سرزمینی دیگر، سطحی دیگر از کارکردهای پول در تعیین مناسبات اخلاقی را به رخ می‌کشد که پیشتر و در فیلم بچه در  ماجرای معامله نوزاد  متجلی شده بود. دست برقضا ، نگارنده این سطور چند سال پیش از این کارکرد بنیادین  و شاید فراگیرتر ایده «ازدواج صوری برای گرفتن حق شهروندی» را در فیلمی‌مهجور اما درخشان از سینمای کره با نام فایلان( ۲۰۰۱) به تماشا نشسته است. ( فیلمی‌که با داستان چند لایه و پیچیده اش، مفهوم دراماتیک زمان را در روایتی موازی و بی فرجام به تصویر کشیده است و اگر فرصتی دست دهد به مناسبتی به معرفی و بازخوانی آن خواهیم پرداخت ). فایلان ملودرامی‌تکان دهنده بود و سکوت لورنا یکسره از جنسی دیگر است . اهمیت کار برادران داردن در بازآرایی و انطباق دقیق پیرنگ‌ها با دنیایی است که خوب می‌شناسند و به دقت بازسازی می‌کنند. آنها بنیادی ترین مخمصه‌های انسانی را بدون اغراق و دراماتیزه کردن در بستر مستندگونه زندگی آدمهای نادیدنی اجتماع طرح می‌کنند. در سکوت لورنا نیز همچون فیلمهای پیشین داردن‌ها با پیش رفتن فیلم و در روندی نا موکد و قطره چکانی روابط میان شخصیت‌ها را کشف می‌کنیم . با آشکار شدن این رابطه‌ها حیرتمان از کیفیت تعامل کاراکترهای فیلم بیشتر می‌شود و سپس  با ایده اساسی و تکان دهنده فیلم رو به رو می‌شویم. این روند کند برای رسیدن به گره اصلی ماجرا در اغلب فیلمهای برادران داردن حضور دارد و آنها غالبا با برملا کردن لایه زیرین داستان، ما را با غیر مترقبگی روبرو می‌سازند. برای نمونه نگاه کنید به فیلم پسر و ایده رویارویی پر از تردید شخصیت اصلی فیلم( اولیویر) با جوانی که بعدا در می‌یابیم قاتل پسرش است . در سکوت لورنا پیشرفت داستان وآشکار شدن روابط پنهان ماجرا به شکل گیری یک چالش تمام عیار پیش آگهی می‌دهد ولی مطابق آنچه از رویکرد داردن‌ها گفته شد این اتفاق رخ نمی‌دهد و آنها با حذف دو سکانس کلیدیِ مرگ کلودی و به نتیجه رسیدن بحث بر سر بارداری لورنا فیلم را با لحنی دو گانه و درخشان به پایانی معلق می‌رسانند.

 لورنا جای خالی کلودی را در یک مکانیسم روانی تطابقی با نطفه فرزندی که در خیال می‌پروراند پر می‌کند و برای رهایی از سایه سنگین گناهی که بر دوش می‌کشد از ساحت غیاب و فقدان، نمادی از حیات و حضور استخراج می‌کند. داردن‌ها این آبستنی ساختگی را به مثابه یک امر والا و همسنگ مادرانگی واقعی به تصویر می‌کشند و جلوه ای ایثار گرانه و مقدس به آن می‌دهند و البته تلاشی برای  ابهام زدایی از این موقعیت نمی‌کنند. با این رویکرد ، ماخولیای لورنا به کیفیتی واقعی منجر می‌شود و نقطه ای برای بازیافت سرشت مادرانه ای است که به زعم برادران داردن، چاره و گزیر متعالی تهیدستی معنوی بشر است. تهیدستی ای که در لایه‌های قشری مناسبات اجتماعی به فقدان  و توزیع نابرابر ابژه پول و سرمایه و در لایه‌های زیرین اش به غیاب جای امن عشق می‌رسد . شاید عصاره نگاه انسانی و ستایش گرانه برادران داردن به عشق را در فیلم کوتاه در تاریکی که به مناسبت شصتمین سال جشنواره کن برای مجموعه To Each His Own Cinema ساخته اند ، بیشتر از همه فیلمهای سرد و رنج مندشان بتوان جستجو کرد.( هرگونه سخنی درباره این فیلم کمتر از سه دقیقه ای، لذت تماشای آن را بر باد داد خواهد داد).

پایان سکوت لورنا و دگردیسی لورنا به مادری که به یادگار خواهی یک عشق ازدست رفته با یادگار خیالی اش حرف می‌زند یادآور گفتگوی جنون آمیز تنهایی روزتای بی پناه با خود، در فیلم روزتا است:«اسم تو روزتاست. اسم من روزتاست. تو یه کار پیدا کردی. من یه کار پیدا کردم. تو یه دوست داری. من یه دوست دارم. تو یه زندگی مثل بقیه مردم داری. من یه زندگی مثل بقیه مردم دارم. تو بیراهه نمی‌ری. من بیراهه نمی‌رم. شب بخیر. شب بخیر». قصه پر از اندوه و رنج لورنا هم با چنین آرزویی پایان می‌گیرد: شب بخیر.

گفتگو با برادران داردن درباره فیلم «سکوت لورنا» 

تلفیقی از سه گفتگو

ترجمه از فرید عباسی و رضا کاظمی

 

ایده ساخت چنین فیلمی‌از کجا شکل گرفت؟

لوک داردن: چندسالی بود که می‌خواستیم فیلمی‌درباره یک زن بسازیم و چند سناریو  و یا طرح نوشتیم که به یک زن یا دختر جوان مربوط می‌شد. روزی خانمی‌که از آشنایانمان در بروکسل بود به ما ایده‌ای داد. برادرش یک معتاد تزریقی بود و اعتیاد سختی به مواد داشت. از سوی مافیا به او پیشنهاد شده بود که با یک روسپی آلبانیایی ازدواج کند. خواهرش، بنابر حرفه‌ کاری‌اش، از قبل می‌دانست که اکثر آدمهای معتاد براثر مصرف بیش‌ از حد مواد در چنین ازدواج‌هایی جان خود را از دست می‌دهند. او به برادرش گفته بود که «ازدواج نکن چون در ابتدا بخاطر ازدواج به تو پولی می‌دهند که به هنگام طلاق و جدا شدن، چیزی برایت باقی نمی‌ماند که به آنها برگردانی و خواهی مرد.»

برادرش حرف خواهرش را آویزه گوش کرد و ازدواج نکرد و این داستان در ذهن ما باقی ماند و سپس ایده ساختن فیلمی‌درباره زنی که درگیر چنین ماجرایی شده است، به ذهن‌مان خطور کرد. چیزی که ما را جذب  این ایده کرد این بود که این زن را در موقعیتی قرار بدهیم که بین اینکه مانع مرگ آن مرد بشود یا نه، مجبور به «انتخاب» باشد. باور غالب این است که کسی که مواد مصرف می‌کند را نمی‌توان یک انسان واقعی به حساب آورد! این نکته آغازین بود و نقطه عزیمت ساخت این فیلم بود.

آیا تحقیق ویژه‌ای هم برای این کار انجام دادید؟

ژان پیر داردن: با توجه به شناختمان از جایگاه اجتماعی این آدم‌ها، تحقیق خاصی برای آنها نداشتیم اما باید برای چند نکته خاص پژوهش‌هایی می‌کردیم، مثلا درباره قوانین طلاق که همواره در حال تغییر هستند. چگونگی این ماجرا در فیلم باید برای بیننده متقاعد کننده باشد. این ازدواج‌های صوری و روی کاغذ بسیار شک برانگیزند و از این روست که فابیو با قضیه طلاق چندان راحت نیست. به دلیل پولی که در میان است و  ضرورت خاتمه دادن سریع به ازدواج لورنا و کلودی برای ازدواج زن با یک مرد روسی و در این میان پلیس هم مشغول بررسی ماجراست. روی مسائلی از این دست، تحقیقاتی انجام دادیم. اما هیچ تحقیقی برای اینکه چطور کل ماجرا را پیش ببریم صورت نگرفت.

لوک داردن: بنابر مطالعاتی که داشته ام، این روزها معامله انسان‌ها با ازدواج‌های صوری پول‌ هنگفتی نصیب مافیا می‌کند. این معامله به شکل‌های مختلف صورت می‌گیرد. روس‌ها در این میان نقش دارند.

اولین نمای فیلم چک‌هایی است که در بانک پرداخت می‌شود. می‌شود درباره این حضور همیشگی پول در فیلمهایتان توضیح دهید؟

ژان پیر داردن : پول روابط ما انسان‌ها را تعیین می‌کند و چیزها را تغییر می‌دهد. پول به ما ابزارهای تغییر زندگی را می‌دهد و به شخصیت‌های فیلم اجازه می‌دهد که زندگی شان را دگرگون کنند. در فیلمهای دیگران، پول به عنوان چیز شرم آوری نمایش داده شده است. برای ما اینطور نیست. پول می‌تواند موجب کنشهای اخلاق گرایانه شود. وقتی لورنا حساب بانکی برای فرزند کلودی باز می‌کند به نظر ما اینجا پول، چیز قشنگی است.

در ابتدای فیلم، لورنا آماده شده تا در انجام یک قتل شرکت کند یا به طور ضمنی اجازه مرگ بدهد. آیا او حقیقت آن موقعیت را درک می‌کند؟ چون کشتن کسی و یا مانع مرگ کسی نشدن عملی بسیار جدی و ناهنجار از نظر اجتماعی است که در اینجا فقط به خاطر برپایی یک اسنک بار صورت می‌گیرد، پرسش این است که «آیا او واقعا در انجام این قتل مشارکت می‌کند»؟نظر شما چیست؟

لوک داردن: فکر می‌کنم لورنا در ابتدا قبول می‌کند اما بعد «نه» می‌گوید. اما از نظر من او از ابتدا به خوبی درک نکرده که درگیر چه ماجرایی است. اول قبول می‌کند، با این مرد زندگی می‌کند،‌ در حالیکه نه می‌خواهد ریختش را ببیند و نه به او فکر کند …. وقتی به خانه می‌آید، چیزی را که شوهرش خواسته برایش می‌آورد اما حتی نمی‌خواهد به او نگاهی بیندازد، او نمی‌خواهد میانشان رابطه‌ای برقرار شود که رنگ و بوی انسانی داشته باشد. وقتی کلودی از لورنا تقاضای کمک می‌کند و به دست و پایش می‌افتد ، لورنا متقاعد میشود که برای او دارو بیاورد، از نظر من آن لحظه، لحظه‌ای است که می‌توان لورنا را اندکی انسانی‌تر دید. لورنا دارد رابطه‌ای را با او آغاز می‌کند که بسیار فراتر از آن چیزی است که تصور می‌کند؛هرچند در ابتدا، لورنا با سوکول که می‌گوید:«اون یه تزریقیه، کی براش مهمه؟» هم عقیده است.

چیزی که ذهن من را به خود  مشغول کرده تغییر حال ناگهانی لورنا است. آماده شدن برای کشتن کسی، بی رحمی‌وجرات زیادی می‌خواهد. بسیاری هستند که این جرات را دارند، اما تبدیل شدن به آدمی‌با ماهیت انسانی‌تر کار دشواری است چون کسی که قصد کشتن کس دیگری را دارد، باید حال و روز خرابی داشته باشد.

لوک داردن: امروزه، روابط انسانی خشن‌تر هستند و برای اینکه خود را در جامعه پیش ببرند آماده‌ی انجام …( مصاحبه گر حرفش راقطع می‌کند)

شکی نیست. آدمهای خشن زیادی وجود دارند. اما لورنا به آدمی‌دیگر تبدیل می‌شود، مسئله این است. کسانی مثل او از نظر درونی بسیار ویران هستند، آیا آنها هم می‌توانند به این شیوه دگرگون شوند؟ سوال من این بود.

 

ژان پیر داردن: این قدرت داستان است. این همان چیزی است که ما را مجذوب کرده است:دیدن اینکه چطور می‌توانیم در داستانمان، توانایی تغییر را به لورنا بدهیم .حتی اگر این تغییر،‌ همانطور (دوپهلو) باشد که در فیلم می‌بینید. کلودی به او نشان می‌دهد که توانایی ترک اعتیاد را دارد و لورنا او را تحسین و از نقشه ای که آنها برای قتل کلودی کشیدند احساس گناه می‌کند اما درکل موضع او در قبال کلودی مبهم است و آن را نمی‌شود به آسانی توضیح داد و همین لورنا را هم سردرگم کرده است. این موضوع همانقدر برای ما مبهم است که برای او. او دو دل است و در لحظه‌ای خاص، گرفتار نیرویی قوی‌تر از خودش می‌شود و آن قدرت داستان است که سعی دارد به کسی مثل لورنا فرصتی بدهد. شکی نیست که در دنیای واقعی، قضیه بسیار پیچیده‌تر و مشکل‌تر است. حتی اگر کسی مثل لورنا افکارش را تغییر دهدکسانی مثل فابیو یا اسپیرو هستند که به آسانی به او شلیک کنند و در این صورت به پایان کنونی قصه نمی‌رسیدیم  که لورنا درکلبه با بچه‌ای که معلوم نیست وجود خارجی داشته باشد، صحبت کند. چیزی که ما را مجذوب کرد، دنبال کردن مسیر لورنا بود.

رازی در دل این فیلم است: بچه لورنا واقعی است یا زاییده تخیل اوست؟ البته در فیلم دکتر می‌گوید که بچه ای در کار نیست. اما باز این پرسش به جای خود باقی است.

 

ژان پیر داردن: ما از ابتدا وقتی که تصمیم گرفتیم جسد کلودی را نشان ندهیم ، ایده بارداری تخیلی را در سر داشتیم. خلاء حضور کلودی با این بچه پر می‌شود؛ هر چند بچه هم در واقع یک غیاب است. فیلم به شما این امکان را می‌دهد که اگر بخواهید می‌توانید حاملگی لورنا را باور کنید. جالب بود که با وجود اینکه در فیلم نمایی وجود دارد که در آن دکتر به لورنا می‌گوید که او حامله نیست، تماشاگران فیلم اصرار دارند که او را باردار بدانند. فکر می‌کنم به این دلیل باشد که تماشاگران دوست دارند که او خود را رها سازد و زندگی تازه ای را شروع کند. لورنا به زندگی کلودی توجهی نداشت اما زندگی فرزند کلودی برایش اهمیت دارد و این بیان کننده آینده و امید است.

مردم همیشه در حال تغییر هستند. اما در این موضوع، انگیزه تغییر چیست؟ آیا عشق است، نوعی غریزه حیوانی، یا غریزه‌ی مادرانه؟

لوک داردن: احتمالا عشق. همچنین گناه. او از بودن با این مرد احساس گناه می‌کند و از اینکه او قرار است بمیرد و نمی‌تواند چیزی به او بگوید، ناراحت است و بعدا پای عشق هم به میان می‌آید. در ابتدا، دلسوزی است، او فکرش را نمی‌کند که این اتفاق برایش بیافتد و او را خرد کند. وقتی لورنا بالاجبار احساس گناه می‌کند و تنهاست، قضیه دشوارتر می‌شود. فشار‌های روی او زیادند، او در ابتدا تنهاست و سرآخر هم تنها باقی می‌ماند.

چیزی که من می‌خواهم بدانم این است که آیا انگیزه‌ای عینی برای انجام این کار وجود دارد یا به نوعی می‌توان آن را تصادفی یا معجزه وار دانست؟ آیا پای انگیزه‌ای اجتماعی و ملموس در میان است؟

لوک داردن: چه چیزی او را وادار به تغییر می‌کند؟ به نظر ما حقیقت این است  که لورنا در لحظه ای خاص به کلودی پاسخ می‌دهد وقتی که کلودی لورنا با التماس لورنا را صدا می‌زند:«لورنا،‌ لورنا، لورنا»،. او در پاسخ  نمی‌گوید:«نه،‌ نه،‌ نه» چیزی در این میان نهفته است و  لورنا درمی‌یابد که این مرد می‌خواهد زنده بماند. لورنا یک قاتل حرفه‌ای نیست و قطعا در ابتدا فکر‌ می‌کرد که کشتن یک انسان راحت‌تر از آن چیزی است در تصورش است. حالا به لحظه حساس رسیده ایم که این مرد با تمنای فراوان می‌خواهد زنده بماند و لورنا دگرگون می‌شود. نمی‌دانم … من هیچ وقت در جنگ نبوده ام، اما به نظرم کسانی هستند که در لحظاتی خاص در جنگ کارهایی را انجام داده‌اند که برخلاف میل باطنی‌شان بوده، دشمن را جلوی چشمان خود دیده‌اند  ولی نتوانسته‌اند او را بکشند.

کنجکاوی‌ام بطور کلی از آن جهت است که چیزهایی درباره پیشینه‌ شما می‌دانم و ظاهرا هم پیشینه‌ی بسیار جذابی بوده است. کنجکاوم بدانم شما چه رابطه‌ای میان پیشینه اجتماعی و سیاسی  و فیلمسازی تان می‌بینید. امروزه چطور به آنها می‌نگرید؟

لوک داردن: شایدا رابطه‌ای وجود دارد که ما به زندگی افرادخاصی از اجتماع علاقمند هستیم و از آنها فیلم می‌سازیم. ما علاقمند به کسانی هستیم که شرایط زندگی آنها، نشان‌دهنده چگونگی عملکرد اجتماع است و دوست داریم نشان دهیم افراد منزوی و حاشیه نشین چگونه در این اجتماع زندگی می‌کنند. ما به این انسانها علاقمندیم ولی وقت ساختن فیلمهایمان سعی نمی‌کنیم شرایط ناگوار زندگی شان را تعدیل شده نشان دهیم یا با آنها به همدلی بپردازیم. برای مثال ما نمی‌گوییم که چون لورنا یک مهاجر فقیر است،‌ پس می‌تواند کسی را بکشد چون شرایط زندگی‌اش او را وادار به چنین کاری می‌کند. ما به کسی انگ نمی‌زنیم که این سیاه و آن دیگری کلاه بردار است.می‌خواهیم نشان دهیم این مردم و شخصیت‌های قصه‌های ما چرا دست به انجام هر کاری می‌زنند تا یک شبه ره صدساله را طی کنند و به خوشبختی برسند. هر کسی که در جایگاه لورنا باشد حق دارد که زندگی بهتری داشته باشند اما چگونه به صرف اشتیاق برای به دست آوردن زندگی بهتر،‌ می‌توان حاضر به گرفتن جان کسی شد؟ چطور چنین انسانی می‌تواند تغییر کند؟ بدون شک پیشینه مستندسازی ما در این میان نقش مهمی‌دارد. ما مردم را دیده‌ایم، موقعیت‌هایی را دیده‌ایم که ما را جذب کرده‌اند. اما هرگز ادعا نمی‌کنیم که این فیلم نشان دهنده وضعیت واقعی مهاجرت در کشور بلژیک است. ما صرفا به یک جنبه خاص پرداخته ایم.

چرا از ساختن فیلم‌های مستند دست برداشتید و به ساخت فیلم‌های داستانی رو آوردید؟

ژان پیر داردن: اگر بخواهم پاسخ صادقانه ای به شما بدهم، به نظرم هر فیلم‌سازی بالاخره یک روز به ساختن فیلم داستانی گرایش پیدا می‌کند و بعد در می‌یابد که توانایی ادامه دادن این کار را دارد یا نه، اما اگر ببیند که این توان در وجودش هست ادامه خواهد داد. ما هم از این قاعده مستثنی نبودیم و می‌خواستیم ببینیم که چقدر می‌توانیم ماجراها را روایت کنیم و با بازیگرها حالا چه حرفه‌ای و چه غیر حرفه‌ای کار کنیم. فرض کنید بخواهیم کسی را به تصویر بکشیم که اجازه می‌دهد کسی بمیرد و بعدها به فرزندش بگوید «ما گذاشتیم او بمیرد». در یک مستند، شما قادر به انجام این کار نیستید و این یک موقعیت انسانی است که ما را مجذوب خود می‌کند. برای ما، تنها داستان‌ها جذاب‌اند.

برای بیان حقیقت درباره روابط اجتماعی، داستان‌ها به شما این اجازه را می‌دهند که چیزها را فراتر از چارچوب‌های محدود قرار دهید، حتی وقتی که ما چیزهای ممنوعه را به تصویر می‌کشیم، توانایی رفتن به جاهایی را داریم که مستند‌ها نمی‌توانند. می‌توانیم موقعیت‌هایی را به تصویر بکشیم که از نظر اخلاقی شما نمی‌توانید آن را در یک مستند به تصویر بکشید.

فیلمنامه سکوت لورنا در جریان کار تغییری کرد یا همان فیلمنامه اولیه باقی ماند؟

 

ما معمولا مایلیم که در زمان فیلمبرداری دیالوگ‌ها را کم کنیم و جنبه‌های فیزیکی و حرکات را  به جای آنها اضافه کنیم. بازیگران جنبه‌هایی از خود را به فیلم اضافه می‌کنند. فیلمبرداری یک عمل ارگانیک است و بر حسب شرایط ممکن است تغییر کند.

 نقش لورنا را بازیگری از کوزوو بازی کرده است . او را چگونه پیدا کردید؟

یکی از دستیاران ما به آن منطقه سفر کرد و از حدود صد بازیگز زن حرفه ای و غیر حرفه ای تست گرفت. ما آرتا دوبروشی را انتخاب کردیم. چند هفته پیشتر از این او را در دو فیلم آلبانیایی دیده بودیم. ما به محل زندگی او یعنی سارایوو رفتیم و با دوربین DV خودمان یک روز کامل از او فیلم گرفتیم. از راه رفتنش ، دویدنش ، آواز خواندنش و حتی کارهایی شبیه آنچه قرار بود لورنا در فیلم انجام دهد. او به لیژ آمد و از بازی تمرینی او  و دیگر بازیگران  فیلم گرفتیم. پیش از پروازش به سوی سارایوو  به او گفتیم که برای بازی در نقش لورنا انتخاب شده است. او چند ماه قبل از شروع فیلمبرداری برای یادگیری زبان فرانسوی به بلژیک آمد.

برخلاف فیلمهای قبلی تان که از دوربین super16mm استفاده می‌کردید ابنبار از ۳۵ استفاده کرده اید و حرکت‌های دوربین کمتر شده. در این باره توضیح می‌دهید؟

ما پنج دوربین دیجیتال، دوربین سوپر ۱۶ و دوربین ۳۵ را آزمایش کردیم. دوربین سی و پنج  در شب نزدیکترین تصاویر به آنچه می‌خواستیم  را به ما داد علاوه بر اینکه نمی‌خواستیم دوربین به طور پیوسته در حرکت باشد و می‌خواستیم تصاویر کمتر توصیفی و قابهای محدود داشته باشیم و دوربین سی و پنج به دلیل سنگینی اش مناسب تر بود.

 

همه فیلمهای قبلی شما در سرنژ  Seraing یک شهر کوچک صنعتی که کودکی شما در آن گذشته ساخته شده است. برای این فیلم به لیژ رفتید که شهر بزرگی است و فقط چند مایل از آنجا دورتر است.

لیژ شهر بزرگتری است با جمعیت زیادی که روز و شب در خیابان در رفت و آمدند. برای لورنا که از آلبانی آمده، یک شهر بزرگ و مدرن اروپایی همه جور آرزو و امید را در بر دارد. همچنین می‌خواستیم لورنا را در میان مردم نشان دهیم. مردمی‌که از نظر فیزیکی در کنارش هستند ولی چیزی از رازش نمی‌دانند.

کارگردانی فیلمها را چطور بین خودتان تقسیم می‌کنید؟

 

درباره فیلمنامه بحث می‌کنیم. هر دو در انتخاب عوامل دخالت داریم. سرصحنه ابتدا بدون حضور عوامل دیگر، به تنهایی با بازیگران کار می‌کنیم سپس گروه و مدیر فیلمبرداری به ما می‌پیوندند، یکی از ما پشت مونیتور می‌رود. پس از هر برداشت هر صحنه را در مونیتور مرور می‌کنیم ، درباره اش گفتگو می‌کنیم و سپس با مدیر فیلمبرداری وارد بحث می‌شویم. هر دومان کار تدوین را انجام می‌دهیم. واقعا دوتایی کار کردن پیچیده تر از کار کردن به تنهایی نیست.

قبل از فیلمبرداری زیاد تمرین می‌کنید؟

 

بله همین طور است. این باعث می‌شود که موقع فیلمبرداری آرامش زیادی داشته باشیم. وقتی کارمان را خوب بشناسیم خیالمان راحت تر می‌شود.در واقع تمرین‌ها بهترین بخش کار ما هستند. ما درباره روانشناسی شخصیت‌ها بحث نمی‌کنیم.کار ما یک جورهایی غریزی تر است.تمرین در حکم اردوی آمادگی یک تیم فوتبال است و زمانی که فیلمبرداری می‌کنیم انگار در کوران رقابت قهرمانی هستیم.

این نوشته با حذف پانصد کلمه به انتخاب مسوول صفحه سینمایی روزنامه اعتماد ملی در این روزنامه در تاریخ ۱۷ مرداد  ۸۸ منتشر شد. این متن کامل است و حق مطلب را ادا می‌کند.

کمی‌آب به صورتت بزن

به گمانم حالا وقتش است که بی رودبایستی و بدون در نظر گرفتن ملاحظه‌های بیهوده، فضای کاذبی را که برخی از منتقدان پیرامون نقد درباره‌ی الی به وجود آوردند تحلیل کنیم.

انگیزه‌ی اصلی این نوشته لحن توهین‌آمیز همکارانی است که خود را مدافع و مفتون درباره‌ی الی می‌دانند. در حالی که نقدهایی که کاستی‌های این فیلم را برشمردند حتی به تعداد انگشتان یک دست هم نمی‌رسند عجیب است که برخی سعی دارند با منشی حذف‌گرایانه، همان دوسه منتقد نویسنده‌ی آن نقدها را با انواع و اقسام توهین و تحقیر سرجای خود بنشانند و یا آن نقد‌ها را کوچک و محدود و بیهوده بشمارند. جالب است اینان این روش یک‌سویه را در حالی اعمال می‌کنند که برخی به زعم خود داعیه‌ی روشنفکری و ستیز با یکسویه‌نگری‌های حاکم بر فضای فرهنگی دارند. نمونه‌ی‌ شاخص چنین افرادی امیر پوریاست که تلاش می‌کند از هر تریبون و رسانه‌ای استفاده کند تا ساحت فیلم آقای فرهادی را از هرگونه نقد و انتقاد دور نگاه دارد و ابایی ندارد که نازل‌ترین سطح نقد را ارائه دهد و مثلا برای تحلیل فیلم نظر خود کارگردان را بپرسد و به عنوان حجت بر سر دیگران بکوبد!!!  درست پس از جشنواره‌ی فیلم فجر یادداشتی برای آقای پوریا که مسئول بخش سینمایی روزنامه «اعتماد» هستند فرستادم که در آن تقدس‌زایی برای فیلم درباره‌ی الی را زیر سوال بردم. بالطبع با منش و روش حاکم بر رفتار ایشان این یادداشت به طبع نرسید زیرا کسانی مثل او میانه‌ای با چندآوایی و شنیدن نظر مخالف خود ندارند و از هر فرصتی استفاده می‌کنند تا از داوری عادلانه‌ی مخاطبان نقد سینمایی بگریزند. نمونه‌ی عجیب و غریبش یادداشتی است سراسر مغلطه و توهین که در شماره‌ی ۳۹۷ مجله‌ی «فیلم» یعنی یک شماره پس از پرونده‌ی این مجله برای فیلم درباره‌ی الی (شماره ۳۹۶) نوشته‌اند و مطلب‌شان را صرف ایرادگیری و نقد یادداشت‌های دیگرانی کرده‌اند که نظرشان مخالف نظر آقای پوریاست. اصرار ایشان برای تقلیل و تنزل تحلیل یک فیلم به بحث‌هایی هم‌چون «الی زنده است» و «این فیلم اصلا هیچ شباهتی به فیلم آنتونیونی ندارد» و… واقعا جای شگفتی دارد. جالب است که سردبیر یکی از مجله‌های سینمایی ایران (نام محفوظ) روزی به عنوان نصیحت این‌جانب را مورد خطاب قرار داد که سعی کن نقد خودت را بنویسی و از هیاهوسازی به منزله‌ی گریز از نقد پرهیز کنی و تاکید کرد که مثلا بارها به امیر پوریا هم گفته که به جای نوشتن نقد بر یک فیلم این‌قدر خود را در مقام مدعی‌العموم و پاسخ‌دهنده‌ی دیگر منتقدان قرار ندهد و اگر حرفی برای گفتن دارد هم‌زمان با دیگران بنویسد تا خوانندگان نقدها درباره‌ی آن‌ها قضاوت کنند. نمونه‌ی این رفتار در آقای پوریا کم نیست و در این لحظه بدون مراجعه به آرشیو بجز مورد اخیر، دست‌کم یادداشت او بر فیلم سین‌سیتی را به یاد می‌آورم که سعی می‌کرد با لحنی پدرانه و پس از خواندن نقد امیر قادری و … آن‌ها را مورد سرزنش و نصیحت قرار دهد. شخصا به عنوان کسی که به درباره‌ی الی نقد داشتم و دارم و کاستی‌هایی در آن می‌بینم از زمان جشنواره لحظه‌شماری می‌کردم که نقد دو نفر از مدافعان سرسخت این فیلم را بخوانم که یکی (امیر قادری) آن را یکی از مهم‌ترین فیلم‌های جهان و شاهکاری بلامنازع دانسته بود و دیگری یعنی همین آقای پوریا یار و یاور کارگردان در همه‌ی نشست‌ها و جلسه‌های پرسش و پاسخ‌ بود و از زمان جشنواره هر چیزی را به شقیقه‌ی این فیلم وصل می‌کرد مثلا اگر قرار بود پس از رخوت و توی لاک رفتن پس از انتخابات، یادداشتی قدیمی‌را برای بودن باری به هر جهت و کسب حق‌التحریر در روزنامه‌ی اعتماد منتشر کند در مقدمه‌ی آن مطلب که مثلا در نقد فیلم‌های کمدی مبتذل بود یادآوری می‌کرد که: البته درباره‌ی الی شاهکار سینمای جهان است!!! و … در هر حال این انتظار برای خواندن نقد این دو منتقد به جا بود چون هر دو در حرکتی یکسان (به هر دلیل تصادفی) نوشتن نقد را به خواندن نقد دیگران موکول کردند یعنی دقیقا در زمان/ مکان‌ی که می‌توانست به محکی واقعی در تحلیل درباره‌ی الی تبدیل شود و قضاوت به مخاطبان سپرده شود، از این کار سر باز زدند و بعد با جسارت و اعتماد به نفسی واقعا مثال‌زدنی این تاخیر را یک امتیاز و ناشی از درایت و جایگاه یکه خود دانستند!!! ولی آیا مخاطبان نقد هم نسبت به حال و احوال این قضایا همین قدر بی‌بصیرت و خودفریب‌اند؟

امیر قادری در هر حال موضوع این نوشته نیست و سخنم درباره‌ی امیر پوریا و دوست دیگری  است که در ادامه از ایشان نام می‌برم. امیر پوریا در یادداشتش در مجله‌ی فیلم از نگارنده این سطور نام برده و به خیال خود یک تناقض از نوشته‌ی من استخراج کرده است. این‌که او در چه جایگاهی است که چنین جسارت‌آمیز با مقوله‌ی تحلیل فیلم روبه‌رو می‌شود و حقوق اساسی دیگران را نادیده می‌گیرد چندان برایم مهم نیست. او قطعا پشتوانه‌ی لازم را برای چنین رفتاری دارد. همان‌طور که پشتوانه ی لازم برای رفتار غیرعادی و تکانشی در نشست پرسش و پاسخ فیلم می‌زاک در جشنواره بیست‌وهفتم فجر را داشت و ایرادی هم بر او مترتب نشد. ایراد در این است که همین فرد مدام خود را در مقام یک روشنفکر اپوزیسیون ببیند و با لحنی آقابالاسرانه به تحقیر و تمسخر سیاست‌های فرهنگی، متولیان فرهنگی، فیلم‌ها و فیلم‌سازانی که دوست نمی‌دارد بپردازد، و در حالی که همه‌ی این رفتارهای خودنمایشگرانه او را به یک‌صدم شهرت و محبوبیت دیگرانی هم‌چون امیر قادری نرسانده باز هم این روال را به شکلی خودویرانگرانه ادامه دهد. البته تردید ندارم که خود ایشان هم تصدیق می‌فرماید که با این شیوه‌ی تهاجمی‌و طلبکارانه احتمالا پیش‌بینی می‌کرده که روزی کسی پیدا خواهد شد که جدا از رودربایستی و تعارف‌های معمول و بیهوده، رودررویش بایستد، توی چشم‌های بدبینش زل بزند و در ازای این همه حرف طلبکارانه، دو کلمه حرف حساب از او طلب کند.  واقعا برای منتقدانی که همیشه عافیت می‌طلبند و سکوت می‌کنند چه اهمیتی دارد که پوریا در بسیاری از نوشته‌هایش که مالامال از تحقیر و تخریب دیگران است منتقدان، فیلم‌سازان و حتی مخاطبان سینما را با ادبیاتی زشت و ناشایست تحقیر کند؛ کاری که در یادداشتش در مجله‌ی فیلم لااقل درباره‌ی من نکرده ولی فضایی که او و چند نفر دیگر برای درباره‌ی الی به وجود آوردند به‌قدری مسموم و غیرقابل تحمل است که سکوت بیش از این، جز تن دادن به زشتی‌های پیاپی نیست. شاید برخی این نگاه سرشار از تحقیر و خودبزرگ‌بینی پوریا را امتیاز ایشان به حساب بیاورند ولی من هرگز نمی‌توانم تصور کنم که یک انسان مشتغل به هنر و زیبایی در نوشته‌اش درباره فیلمی‌که دوست دارد (مثلا درباره‌ی فیلم پنهان میشائیل‌هانکه) رسما تماشاگران را عوام بداند و چندین و چند بار آن‌ها را تحقیر و تمسخر کند و یا به جای نقد فیلمی‌مثل عیار چهارده (پرویز شهبازی) که مثل درباره‌ی الی و هر فیلم دیگری قطعا کاستی‌هایی دارد به تمسخر و تحقیر فیلم رو بیاورد و چنان فضای مسموم و نادوستانه‌ای بیافریند که برخی از منتقدان قدیمی‌هم به سخن درآیند و وقتی پوریا خود از پس مقابله با نقدهایی که به او می‌شود برنمی‌آید منتقدهای جوان و نورسیده را مامور کند که با ادبیاتی زشت و حقارت‌بار به آن منتقدهای قدیمی‌بتازند و رسما زبان هتاکی و تحقیر پیش بگیرند. نمی‌توانم تصور کنم کسی خود را تحلیلگر شاخه‌ای از هنر بداند و کم‌ترین میانه‌ای با اخلاق نداشته باشد، مگر اینکه هنری که او می‌شناسد یکسره از دنیایی دیگر است که در آن انسان‌ها کم‌ترین حرمت و شرفی ندارند و به‌سادگی می‌شود آن‌ها را پایمال و لجنمال کرد. چه اهمیتی دارد که پوریا برای فیلمی‌که به هر دلیل دوست دارد مثل درباره‌ی الی و یا بی‌پولی (حمید نعمت الله)  با همه کاستی‌های آشکار و اشکالات فاحشش سر و دست بشکند. این نظر اوست و باید به حد درک او از سینما احترام گذاشت ولی نمی‌توان توجیهی برای تحقیر مدام و پیاپی دیگران تراشید.

… و اما آقای پوریا که گویا افتخار همراهی پست‌پروداکشن درباره‌ی الی را متقبل شده و اجازه‌ی نشر نظر مخالف (مثلا خود من) را هم در رسانه‌ی ذی‌ربطش (روزنامه اعتماد) نمی‌دهد، صبر ایوب پیشه می‌کند که دیگران بنویسند و ایشان به زعم خود با لحنی بزرگوارانه از دیگران ایراد اکابری بگیرد … و یا منتقد ارجمند و فرهیخته‌ای مثل آقای مهرزاد دانش در ماهنامه‌ی فیلمنگار کسانی که درباره‌ی الی را شبیه ماجرای آنتونیونی دانسته بودند کژاندیش (مثلا چرا کج اندیش نه؟) و بدسلیقه بداند و واژه را با جعبه توی صورت دیگران پرت کند و اصلا درنگ نکند که کژاندیش مثلا چه معانی هتاکانه و زشتی می‌تواند داشته باشد. ظاهرا مهم این بوده که خشم و عصبیتی از لابه لای جمله‌ها بیرون بزند و حالا معنا هر چه بود و هر چقدر هم که هتاکانه بود، چندان اهمیتی ندارد. دست‌کم خود آقای دانش می‌داند که من چه احترامی‌برایش قایلم ولی قرار شد بدون تعارف بنویسیم و تضارب افکار ما ربطی به احترام عمیق من نسبت به این استاد بزرگوار ندارد.

آقایان پوریا و دانش اصرار دارند که درباره‌ی الی شبیه ماجرای آنتونیونی نیست، در حالی که هست و اصرار بی‌مورد و خشمگینانه‌ی این دو دلیلی بر این واقعیت است که شباهت این دو فیلم غیرقابل انکار است. صد البته تفاوتی بنیادین بین این دو فیلم وجود دارد: یکی شاهکاری ماندگار در عالم سینماست و دیگری اثری معمولی برای همین عالم که بنابر گزارش محمد حقیقت از جشنواره برلین (منتشر شده در مجله فیلم)، منتقدان فرانسوی آن را اثری زیر متوسط ارزیابی کردند و شایسته‌ی توجه و بزرگنمایی ندیدند!!! کسب جایزه‌ی بهترین کارگردانی (و نه فیلم‌نامه که اصلا بدیع نیست و نه فیلم که فیلمی‌معمولی برای سینمای مدرن و پیشرو امروز دنیا است) در جشنواره‌ی برلین هم که سال پیش‌ترش جایزه‌ی بهترین بازیگر را به رضا ناجی داده بود اعتباری نیست که بشود باتومی‌بر سر دیگران کرد و یا ابزاری که آن را بشود به شقیقه‌ی همه چیز و همه کس وصل کرد!

وقتی طرح کلی یک فیلم‌نامه و ایده‌ی مرکزی آن با فیلمی‌مشهور و شناخته شده انطباق محض دارد چه اصراری است که آن را نادیده بگیریم؟ آشکار است که پرداخت دو فیلم و رهیافت نهایی‌شان متفاوت است. مثل این است که دو خانه‌ی ویلایی شبیه هم بسازیم یکی برای سکونت یک خانواده استفاده شود و دیگری را تبدیل به خانه‌ای برای مجالس عزا و عروسی کنیم! دوستان عزیز! باور بفرمایید تاکید بر تفاوت پرداخت و رهیافت درباره‌ی الی و ماجرا که نیاز به ضریب هوشی بالایی هم ندارد برای پاک کردن صورت مساله کفایت نمی‌کند. کسی که داعیه‌دار اندیشه و تحلیل است چه‌گونه می‌تواند بر قرابت‌ها و هم‌خوانی‌های‌هارمونیکی که گرداگرد درباره‌ی الی در حد اعلا گرد آمده چشم بپوشد. چه‌گونه می‌شود ایده‌ی یک فیلم را قلفتی در یک فیلم دیگر به کار برد و هم‌خوانی با آن فیلم را منکر شد. نمونه‌ی خوب‌تر و هنرمندانه‌ترش را پیش‌تر در مستند امید نجوان درباره‌ی آژانس شیشه‌ای و پاسخ جالب حاتمی‌کیا درباره‌ی ندیدن فیلم سیدنی لومت دیده‌اید. چه‌گونه می‌شود‌هارمونی ستایش‌برانگیز حضور کسی را که در عملی ضد اخلاقی و زشت، فیلم‌نامه‌ای را از روی یک فیلم مکزیکی کپی و کارگردان را سرشکسته کرده، در جمع بازیگران درباره‌ی الی نادیده بگیریم؟ چه‌گونه می‌شود حضور‌هارمونیک مانی حقیقی را در این جمع نادیده بگیریم که فیلم کنعان را بر اساس داستان آلیس مونرو ساخت و از آوردن نام او در تیتراژ اکراه داشت و اظهار می‌کرد به‌قدری تفاوت‌های فیلمش با قصه‌ی مونرو زیاد است که نیازی به این کار نبود! در حالی که این‌جانب در نقدی که بر کنعان در مجله فیلم نوشتم به‌عمد و بدون هرگونه توضیحی خلاصه‌ی قصه مونرو را ذکر کردم تا هر خواننده‌ی آگاهی به‌سادگی دریابد که شباهت‌های فیلم و قصه، بسیار زیاد و شالوده‌ی فیلم بر چهارچوب و حتی ستون‌های فرعی همان قصه استوار است.

تردیدی ندارم که اقتباس و یا الهام گرفتن از یک اثر و ذکر ماخذ آن هرگز دلیلی برای کاستی و بد بودن یک اثر هنری نیست کما این‌که هر سه فیلم کنعان، کافه ستاره و درباره‌ی الی آثاری درخور توجه و ارزشمند و جزو آثار فاخر و قابل اعتنای این سالهای سینمای ایران هستند. با این حال دلیل این همه انکار و فرافکنی را درک نمی‌کنم ولی این را به‌خوبی می‌دانم که در جامعه‌ای که گاه حتی اختراع دیگران را به نام خود ثبت می‌کنند هیچ چیز بدتر از این نیست که منتقد هنر که باید حقیقت‌جو باشد خود به جعل و مالکیت معنوی غیرقانونی ایده‌ها و آثار هنری کمک برساند و یا در نقش وکیل مدافع یک هنرمند ظاهر شود. نیازی به ذکر این واقعیت قانونی نیست که وکیل مدافع برای انواع متهم (چه مجرم و چه غیرمجرم) کاربرد دارد و کارش را گاه آن‌قدر خوب انجام می‌دهد که یک مجرم را از خطر اعدام می‌رهاند یا به‌کلی تبرئه می‌کند. اگر بخواهم منصف باشم باید اعتراف کنم که وکالت قطعا یک هنر است و از این نظر تصدیق می‌کنم که باید به هنر برخی دوستان احترام گذاشت.

***

آقای پوریا در نوشته‌شان ضمن تاکید بر اعلام مرگ قطعی الی توسط آقای فرهادی(!!!) و تکذیب هرگونه آثار حیات و بقاء در او بنا بر مستنداتی که در اختیار دارند و در فیلم نیست، کار نقد فیلم را به مضحکه‌ای تمام‌عیار تبدیل کرده‌اند که نیازی به قلمفرسایی در باب این شیوه‌ی نازل تحلیل فیلم نمی‌بینم ولی ایشان در بخشی از نوشته‌ی دلی برای الی در مجله‌ی فیلم به تناقضی در نوشته‌ی من اشاره کردند که در این‌جا می‌خواهم پاسخ آن تخطئه‌ی ناصواب را بدهم:

من درباره‌ی الی را فیلمی‌با اهمیت دراماتیک «حضور امر غایب» دیدم و از این نظر غیاب را به مثابه یک عنصر بنیادین در دل این داستان ستودم و صد البته سطح تحلیل را فراتر از تجسد مادی الی بردم و با اهمیت‌زدایی از این موضوع به نشانه‌های حضور دائمی‌و مستمر او – حتی اگر واقعا مرده باشد- و گریزپا بودنش اشاره کردم؛ نشانه‌هایی که دستمایه‌ی احضارسوژه‌های دوست‌داشتنی هستند. این احضار گاه در فانی و الکساندر برگمان در سطحی منطبق با رویا و تمنای کودکانه رخ می‌دهد ، در آنی‌هال در بستری از هجو و بینامتنیت و گاه برای علیرضای فیلم فرهادی، با نشانه‌های پراکنده‌ای هم‌چون ساک بازمانده از الی، نمایش قطعا غیرقاطعانه جسد و مشاهده نکردن جسد توسط آن بورژواها که از پیش الی را دیده‌اند و سرانجام ذکر و دعای زیرلبی بسیار واضح علیرضا در ماشین که حاوی نگاه هوشمندانه فرهادی به خاستگاه و پایگاه اجتماعی کاراکترش است. من به عنوان یک مخاطب و یک مکالمه‌کننده با دنیای فیلم، از لابه‌لای لب علیرضا «ان من یجیب …» می‌شنوم و برایم اهمیت ندارد که به شکلی ناباورانه از تدوینگر، کارگردان و یا حتی بازیگر فیلم بپرسم که مراد واقعی آن صحنه چه بوده و تلاش برای این‌گونه مصاحبه‌ها و استنادها از سوی برخی را اصلا درک نمی‌کنم. ما با اثر هنری روبه‌روییم: با شکوه خلق یک وجود که پیش از این وجود نداشته و سازنده‌اش یکی مثل ماست که اینک، اثر از او گریخته و در فضای سیال هستی رها شده است. چه‌گونه من تفسیر اثر را از کسی بپرسم که جزیی حقیر و ناچیز در شکل‌گیری آن است؟ باور کنید این تفاوت‌ها از تفاوت باورها می‌آید: به گمان من هر اثر و واقعه در این دنیا  و از جمله هر اثر هنری تجلی‌هارمونیک اراده‌ی استعلایی هستی است که همه‌ی تکثرها را به سوی وحدت و یکتایی رهنمون می‌کند، خواسته یا ناخواسته، دانسته یا نادانسته هر کوششی در این هستی راه به سوی وحدت وجود دارد. با این نگاه من چه‌گونه سطح نقد را به مستندات و گفته‌های کارگردان پایین بیاورم در حالی که نشانه‌های سرگردان در فضای متن معلق‌اند و ما را به فضایی دور از حسابگری‌های ناشیانه‌ی دنیای بیرون می‌برند. چرا باید از امتیاز بزرگ هنر که اعتبار دادن به خیال و حواس در برابر اندیشه و منطق محض ریاضی است دست بشویم و دیگران را مدام تحقیر کنم که نگاهی حسابگرانه و ریاضی وار به مستندات فرامتنی و گفته‌های کارگردان ندارند؟ در جهان‌بینی من از خلق هنر، سازنده‌ی یک اثر هنری هم‌چون من مخاطب اثر خود است و بس. او نیز می‌تواند به فراسوی اثری که واسطه‌ی آفریدنش بوده راه یابد و به تکثر آواها بها دهد، تکثری که نهایتا به یکتایی و‌هارمونی می‌رسد که نمونه‌ای از این‌هارمونی را در گرد هم آمدن انکارکنندگان در این فیلم برشمردم.

اما مشخصا به ایراد آقای پوریا بپردازم: من تکرار دوباره‌ی جمله‌هایی نظیر دلگیر شدن الی از دیگران در هنگام نمک آوردن را عاری از ذوق و ایجاز می‌دانم و معتقدم نشان ندادن و حذف یکی از این دو جزء به چند لایه‌گی اثر و غنی شدن آن نادیده‌ها و غیاب‌ها  کمک می‌کرد، البته اگر مجاز به انتخاب بودم واکنش الی در آشپزخانه را حذف می‌کردم، نه دیالوگ‌ها. در این جا بحث سلیقه است و نه چیز دیگر. از سوی دیگر زمان پنج دقیقه برای سکانس پانتومیم را کشدار و بیهوده دانسته‌ام  که از نظر آقای پوریا کشدار نیست و بسیار باهوده است! این‌جا دیگر بحث سلیقه در میان نیست و به شیوه‌ی تحلیل فیلم مربوط است. از نظر آقای پوریا هر چیزی که روزمرگی و عادات زندگی این آدم‌ها را نشان دهد به هر مقدار هم که باشد مجاز است و از نظر من دست شستن از ایجاز که متاسفانه بر سراسر فیلم حاکم است یک کاستی از منظر زیبایی‌شناسی است. به نظر می‌رسد درک من و ایشان از ایجاز تفاوت‌های اساسی با یکدیگر دارد و ارزشگذاری ذهنی‌مان هم بر هم منطبق نیست و لزومی‌ندارد کسی با ژست برنده، دیگری را به درک ناقص و یا اشتباه متهم کند. موضوع گل گلایل هم که در دیالوگ منوچهر و نازی مطرح می‌شود ما به ازایی در سکانس پنج دقیقه‌ای پانتومیم ندارد در حالی که این موضوع بر خلاف «خواب افتادن دندان» که به گفته‌ی آقای پوریا اشتهار جهانی دارد(!) در سکانس پانتومیم دیده نشده است و ترجیح زیبایی‌شناسی من در این‌جا این است که برجسته کردن نکته‌ای که از آن به شکل سرسری گذشته ایم و به آن توجه نکرده‌ایم می‌تواند اتفاقا به کار همان نشانه‌های سرگردان متن بیاید که پیش‌تر به آن اشاره کردم؛ نشانه‌هایی که به ضرورت حال و زمان و مکان، اهمیت صد چندان می‌یابند و خرج تحلیل‌ها و تفسیر‌های ذهنی کاراکترهای داستان می‌شوند که به دنبال راهی برای آرامش و استقرار خویشتن در مواجهه با بحران‌اند. این رجعت دوباره به یک نشانه‌ی غیرموکد چه ربطی به نشان دادن گل درشت واکنش الی در آشپزخانه در هنگام آوردن نمک دارد که بازگویی اش تنها به عنوان بدسلیقگی و هدر دادن بیهوده‌ی یک ایده  می‌تواند تعبیر شود؟

از آقای پوریا ممنونم که با مچ‌گیری و استخراج تناقض فرضی، این فرصت را دادند که با واگشایی بیش‌تر  و دقیق‌تر مفاهیم فیلم هم حقانیت نوشته‌ام را اثبات کنم و هم به ایشان نشان دهم که همیشه آن‌چه می‌پندارند حرف آخر نیست وهمیشه حرف‌هایی برای گفتن هست که گاه به دلیل فروتنی و بزرگواری و گاه به دلیل رعایت مصلحت گفته نمی‌شوند. از ایشان سپاسگزارم.

 

توضیح: این نقد با نزدیک به پنج هزار و دویست بازدید بیشترین بازدید را در بین همه‌ی صفحات سایتم داشت و پس از نابود شدن سایت(توضیحش را از این‌جا بخوانید )تلاش کردم کامنت‌هایش را هم بازیافت کنم. از نظر فنی امکان ندارد بتوانم تاریخ زیر کامنت‌های بازیافت شده‌ی فعلی‌ را عوض کنم. باز هم منتظر نطرات شما درباره‌ی درباره‌ی الی و نقدم هستم.

 

 

چه دریایی میان ماست

 

این نقد پیش‌تر در مجله‌ی فیلم منتشر شده است

 

 

اصغر فرهادی از «چهارشنبه سوری»، به روایت زندگی آدمهای تکنوکرات طبقه متوسط رو به بالای اجتماع روی آورده است. طبقه متوسط تعریفی وسیع و گشاده دستانه دارد ولی کاراکترهای فیلم فرهادی آدمهایی هستند که مهمترین دغدغه‌هایشان از نیازهای بدوی فردی و مدنی فراتر رفته و درگیر پیچیدگی‌ها و ناهمخوانی‌های اخلاقی اند. آدمهایی که در دوران گذار بسیار کشدار جامعه از سنت به مدرنیته نه گرفتار غم آب و نان اند و نه تردیدهای بنیادین ذهنی در باورها و رفتارهای سنتی شان به وجود آمده که بشود آنها را دگراندیش و مسامحه گر( بخوانید سکولار و لیبرال) نامید بلکه عمیقا و به طور ناخودآگاه درگیر فرآیند بورژوا شدن اند و رفته رفته ویژگی‌های خرده بوژوازی را شکل می‌دهند و آن را به عنوان یک زیرگروه شاخص در میان طبقه متوسط تحکیم می‌کنند. دلایل احتمالی این تغییر رویکرد پس از دو فیلم «رقص در غبار» و «شهر زیبا» که به زندگی حاشیه نشین‌های جامعه  اختصاص داشتند هرچند به خوبی قابل بررسی است ولی موضوع این نوشته نیست.

 

فرهادی شگرد دراماتیک مشخصی را در چند فیلمنامه اخیرش به کار بسته است. او در «چهارشنبه سوری»، «دایره زنگی» و همین «درباره الی» پس از آشناسازی مخاطب با ویژگی‌ها و روابط میان شخصیت‌های قصه، برگ برنده اش را رو می‌کند، ورق را بر می‌گرداند تا مخاطب را غافلگیر کند و به او رودست بزند و داوری اش را به چالش بکشاند. در چهار شنبه سوری با افشای یک واقعیت، سوی خیر و شر داستان جا به جا می‌شد ولی پرداخت خام این ایده به جای اینکه به نقطه قوت داستان بدل شود به دلیل تکراری ، قابل پیش بینی بودن و به دوش کشیدن همه بار درام، به نقطه ضعف مهم آن فیلم تبدیل شده بود، اتکای بیش از حد یک روایت مدرن به یک دستمایه غیر بدیع و بارها به کار رفته، بنای کلی اثر را متزلزل ساخته بود. در «دایره زنگی» این نقطه عطف به پایان فیلم منتقل شده بود و چرخش ناگهانی پایانی و برملا شدن قضیه دخترک به ظاهر معصوم، درک و تفسیری تازه و کاملا دیگرگون از مناسبات داستان به دست می‌داد. به نظر می‌رسد که فرهادی به دلیل قناعت و اتکای بیش از حد به تاثیرگذاری چرخش‌های دراماتیک روایتش در هر دوی این فیلمنامه‌ها به رودست زدن به بیننده بسنده کرده بود و مصالح چندانی برای یک روایت چند لایه و تعمیم پذیر فراهم نیاورده بود در چهار شنبه سوری از عناصر اساسی یک درام و در دایره زنگی از موقعیت‌های کمیک ناب و جذاب خبر چندانی نیست. عدم تمایل برای دیدن دوباره چنین فیلمهایی که بنای خود را بر رودست زدن گذاشته اند شاهدی بر توقف این فیلم‌ها در یک نگاه محدود و سطحی نگرانه است. از این نظر «درباره الی» نقطه تکاملی برای فرهادی محسوب می‌شود. فرهادی این بار این شگرد چرخش دراماتیک را نه به عنوان یک دستمایه اصلی که به عنوان یک عنصر فرعی به کار گرفته و همزمان با چرخش چند باره قضاوت شخصیت‌های فیلم درخصوص الی، تماشاگر نیز تردیدهای بنیادینی را تجربه می‌کند. فرهادی نشانه‌های درستی از روان شناسی آدمهای فیلمش در مواجهه با بحران به دست می‌دهد. آنها در مواجهه با غیاب و فقدان الی همه مکانیسم‌های دفاعی و مقابله ای ممکن را به کار می‌بندند. ابتدا تلاش می‌کنند تا راه گریزی برای انکار مرگ او بیابند ، در اینجا ساک دستی الی به عنوان نشانه ای که می‌تواند رفتن بی خبر او را توجیه کند و تماشاگر را با کورسوی امید شخصیت‌های فیلم همراه کند به خوبی به کار گرفته شده و با آفرینش تعلیق و ویران کردن آخرین دستاویز انکار مرگ الی درک پدیده مرگ به معنای فقدان بازگشت ناپذیر به خوبی تشدید می‌شود و خلاء حضور یک انسان پررنگ تر می‌گردد. این ساک در فصل ماقبل پایانی هم در ماشین علیرضا ( نامزد الی) نقش مهمی‌ایفا می‌کند و به  نماد امیدوارانه ای از حضور تبدیل می‌شود که به آن نیز خواهم پرداخت. در ادامه، مکانیزم  همدلی برای دفع گناه شکل می‌گیرد، آدمهای توی فیلم نسبت به فقدان الی، واکنش نشان می‌دهند و ابراز همدلی می‌کنند ولی خود را در این رخداد بی تقصیر می‌دانند، سپس برای به آرامش رساندن خود به مکانیسم دلیل تراشی(Rationalization) روی می‌آورند. تاکید بر نقش تقدیر و باور‌های عامیانه ای همچون خواب بد دیدن که در گفتگوی منوچهر و همسرش  در پرسه گردی شان با اتوموبیل مشهود است جز تلاش آنها برای رهایی از احساس گناه، ریشه‌های طبقاتی خرده بورژواهای برخاسته از سنت را که پیشتر ذکر کردم به خوبی برجسته می‌سازد، با آشکار شدن واقعیت زندگی شخصی الی ، اجتماع حاضر در فیلم به تقبیح او روی می‌آورند و فاصله گذاری طبقاتی میان خود و الی را بیش از پیش موکد می‌کنند. حرف‌های امیر(همسر سپیده) و تاکیدهای چندباره اش بر تفاوت‌های آشکار بینش و نگاه نامزد الی با خود آنها و خطرناک بودن این تفاوت‌ها، این دره میان خودی / غیر خودی را عمیق  و غیر قابل انکار نشان می‌دهد.

 

الی ناسازه است. غیاب ناگهانی الی کاتالیزوری برای پلاریزه کردن متن و تفکیک قطب اجتماعی او و خرده بورژواهاست. ورود ناسازه یه یک اجتماع همگن حتی در صورت عدم وقوع این رخداد اساسی تفاوت‌ها را پررنگ می‌کند. این چینش‌ها در روایت‌های فرهادی شالوده ساز و غیر قابل انکار است و ابدا تصادفی نیست. در چهارشنبه سوری شخصیت روحی با بازی عالی ترانه علیدوستی ناسازه است و این در ترکیب و قواره کاراکتر او تا تمام ویژگی‌های شخصی و ریشه ای اش آشکار است. در آن فیلم ورود او به یک اجتماع کوچک آپارتمانی و تضادهای اساسی اش با آدمهای آن اجتماع، کنش آفرین می‌شود. در دایره زنگی هم محمد( صابر ابر) وشیرین( باران کوثری)  در میان اهالی آن آپارتمان ناسازه بودند و فیلم با نشان دادن طبقه و زندگی محمد بر تفاوت‌های اساسی اقتصادی و باورمندانه طبقه او و ساکنان آن آپارتمان تاکید می‌کرد. در «درباره الی» دنیای فیلم محدود و خودبسنده است و فرهادی تنها از طریق برخی دیالوگها و برخی نشانه‌ها ذهن مخاطب را به آفرینش و تصور گوشه‌های نادیده داستان سوق می‌دهد. شاید حالا بهتر توانسته باشم چند لایه گی درباره الی را در برابر نگاه تخت دو فیلم پیشتر نام برده شرح دهم ولی هنوز تمام نشده …

 

عنصر اساسی ابهام که که بن مایه اصلی روایت «درباره الی» را شکل داده چنان در تار و پود دنیای فیلم تنیده شده که دیگر نمی‌توان به نشانه‌های بیرونی اعتماد و یقینی داشت. فرهادی همه اجزای اثر را بر پایه عدم قطعیت بنا نهاده و اساسا دنیای فیلم به تفسیرهای مطلق و یکتا راه نمی‌دهد. نقطه عزیمت این رویکرد گزینش نبوغ آمیز نام فیلم است. وقتی فیلم فرهادی در مراحل پیش تولید بود چیزی که حتی بیش از ترکیب بازیگران فیلم جلب توجه می‌کرد نام فیلم بود. الی می‌تواند مخفف نامهای زیادی باشد ( الهام،الناز،الهه،الدار،الیکا،المیرا،الینا،الیزا،الیسا، و …) که خاستگاه اجتماعی و بینش پنهان در  پشت این نام‌ها تفاوت‌های معنادار و قابل توجهی با یکدیگر دارند، مثلا نشانه شناسی نام‌های الیزا و الهه از نظر خاستگاه روان شناختی و جامعه شناسانه  ما را به ریشه‌های طبقاتی جالب توجهی می‌رساند . قصدم بازی با نام‌ها نیست. درباره الی با همه کاستی‌هایش که به آنها نیز خواهم پرداخت اثر چند لایه ای است. از همین نام‌ها  و نشانه‌ها گرفته تا خطوط چندگانه بازخوانی اثر ، بسنده نکردن فرهادی به دستمایه فرسوده رودست زدن ، گسترش ابهام به همه اجزای اثر همه و همه درباره الی را اثری در خور اعتنا ساخته اند. نمونه خوب رویکرد فرهادی به ابهام در فصل رویارویی نامزد الی با جسد به چشم می‌خورد. در اینجا ما به درستی در موقعیت نگاه غیر قاطعانه قرار می‌گیریم. در فیلم زیر شن ( فرانسوا ازون) که به گمانم فیلم فرهادی بیش از هر فیلمی‌به آن شباهت دارد( حتی اگر او حتی نام این فیلم را نشنیده باشد) سکانس مشابهی هست که در آنجا فیلمساز برای به اوج رساندن ابهام، ما را از دیدن جسد محروم می‌کند. در اینجا فرهادی با نمایش غیر قاطعانه جسد و واکنش‌های ناب صابر ابر در نقش علیرضا که قطعا به سادگی به دست نیامده و سپس ذکر زیر لبی او در راه بازگشت و نگاه امیدوارانه اش از آینه  اتوموبیل به ساک بازمانده از الی این ابهام را در حد بالا و قابل قبولی حفظ می‌کند. می‌توان به سادگی دل به تفسیری تخت سپرد و همه کشمکش‌های فیلم را در جستجوی تجسد مادی الی خلاصه کرد ولی روابط نه چندان شفاف و قاطع میان علیرضا و الی ـ که با حضور صابر ابر به شکل دلپذیری متناظر به روابط کاراکتر محمد و شیرین در در فیلم دایره زنگی است و یک جورهایی بازخوانی و احضار آن‌ها در سطحی دیگر به دنیای متنی دیگر است ـ و تفاوت‌های بنیادین الی و نامزدش با خرده بورژواهای درون فیلم که با نشانه‌های متعددی بیان می‌شود ما را از بسنده کردن به تحلیل‌های ساده انگارانه باز می‌دارد و این از ویژگی‌های یک روایت مدرن قطعیت گریز است. الی گریزپاتر و نایاب تر از آن است که به این سادگی بتوان پیدایش کرد. الی تصویر از دست رفته و مخدوش روزگار ما است.

 

***

 

آیا همان طور که بارها گفته اند «درباره الی» مهمترین و صادقانه ترین تصویر از طبقه متوسط است؟ چنان که در آغاز این نوشته ذکر شد تعریف جامعه شناسانه طبقه متوسط آن هم در جامعه ای ناهمگون و طبقاتی همچون ایران تعریف گسترده و غیر قابل توافقی است. به کارگیری شاخص‌های اقتصادی برای تعریف طبقه متوسط، ناآگاهانه و ساده گیرانه است. در بازه‌های مشخص اقتصادی که طبقه متوسط را حد فاصلی از جامعه زیر خط فقر و جامعه مرفه بیان می‌کند اجتماع ناهمگونی از جهان بینی‌ها و رویکردهای اجتماعی نهفته است. برای نمونه فیلم «به همین سادگی» رضا میرکریمی‌که همچون «درباره الی» تلاشی برای روایت واقع نمایانه یک زندگی عادی بود، زیرگروه خاصی از طبقه متوسط را به خوبی نشان می‌داد که ابدا هیچ همخوانی ای با کاراکترهای فیلم اخیر فرهادی ندارد . از این رو بسنده کردن به تعاریف کلی درباره طبقه متوسط، گمراه کننده و نادرست است.

 

«درباره الی» در چند سطح قابل بازخوانی است. از یک منظر، بن مایه «درباره الی» تمرکز بر انسان‌های حاضر در متن به بهانه یک عنصر گم شده است. برای بیان این موضوع به حرفهای خود فرهادی استناد می‌کنم. او در یادداشتی که چند ماه قبل در روزنامه اعتماد درباره فیلمش نوشته بود آن را تلاشی برای نشان دادن داوری‌های اخلاقی انسان‌ها درباره خیر و شر معرفی کرده است: « سینمایی که من آرزومند آنم، تماشاگر در طول تماشای اثر مجبور است قضاوت گر باشد و خود تشخیص بدهد که چه کس یا کسانی خیرند و چه کس یا کسانی شر.» در این سطح مناسبات داستان و کارکرد عناصر در متن، پذیرفتنی به نظر می‌رسند. به گمانم اساسا فرهادی  با پرهیز از تحمیل پیش داوری خود به فیلم تصویر واقعی و باور پذیر انسان‌ها در مواجهه با یک بحران جدی را به زیبایی به تصویر کشیده و تردیدها و نوسان تصمیم گیری آنها را بر پایه ریشه‌ها و باورهای طبقاتی شان  به نمایش گذاشته است . نمونه‌های این رویکرد را در  بخش مربوط به مکانیسم‌های مقابله ای کاراکترهای فیلم برشمردم.

 

سطح دیگر بازخوانی «درباره الی» به مفهوم غیاب و فقدان باز می‌گردد. فرهادی در گفتگویی که اخیرا خوانده ام اساس شکل گرفتن قصه فیلمش را دلبستگی و همدلی اش با تصویر مردی در ساحل دانسته بود که به انتظار و در پی گمشده اش ( مثلا همسرش) است. در یادداشت زمان جشنواره هم نوشتم که روایت فرهادی را تلاشی جستجوگرانه برای کشف حقیقت می‌دانم که در یک مقطع زمانی محدود شکل می‌گیرد. در فیلم فرهادی سرنخ‌های اساسی برای سرک کشیدن به فراتر از این مقطع محدود، اندک است و همه مسیرهای کسب اطلاع و آگاهی، به شکل رندانه ای توسط راهکارهای فیلمنامه نویس بسته شده است. این راهکارها با وجود هوشمندانه بودنشان از غنی و پررنگ شدن ماهیت جستجوگرانه فیلم کاسته اند و سرنخهای کم شمار هم به درستی به کار گرفته نشده اند. در دونمونه مشابه فیلم «درباره الی» یعنی ماجرای آنتونیونی و زیر شن فرانسوا ازون این جستجو و رمزگشایی، گوهر و ماهیت فیلم را شکل می‌داد و «حضور امر غایب» ، کنشمندتر از حضور همه عناصر حاضر در فیلم بود.حتی نگاهی یه پوستر زیبا و هوشمندانه فیلم «درباره الی» و حضور محو و کم رنگ الی در کنار کاراکترهای دیگر در یک قاب ،علاوه بر تاکید بر ناسازه بودن او در این جمع، اهمیت جای خالی حضور الی در روایت را بیش از پیش موکد می‌سازد ولی به شکل شگفت انگیزی فرهادی در خود فیلم بهای چندانی به این وجه روایت نداده و به سادگی از آن گذشته است.  از این رو، اندک تلاشهای کارآگاه مابانه ای که در فیلم به کار رفته، هم غیر ضروری به نظر می‌رسد و هم نشانی از ایجاز و دقت همیشگی فرهادی در به کارگیری جزئیات داستانش ندارد. کاراکترها در گمانه زنی‌های خود به نکته‌هایی اشاره می‌کنند که پیشتر با تاکید نا لازم دوربین فرهادی دیده ایم  و اگر این واکنش‌ها مثلا واکنش الی در هنگام آوردن نمک از آشپزخانه را نمی‌دیدیم بر چند لایه گی و ژرفای ابهام فیلم به شدت افزوده می‌شد. طرح دوباره دلخوری احتمالی الی از کل کشیدن شهره ،خنده و برخی حرفها و کنایه‌های کاراکترها که همه به شکلی بی ظرافت اجرا و بعدا از زبان خود آنها تکرار می‌شود دور از ایجاز همیشگی و مورد انتظار از فرهادی است.

 

عامل دیگری که فضای جستجو و کشف را در فیلم فرهادی مخدوش می‌کند و اساسا فیلم را از ساحت مکاشفه به ساحت وانمایی صرف یک واقعه تنزل می‌دهد تنش‌های پرشمار جاگذاری شده در دل روایت و شیوه کارگردانی فرهادی است. بگذارید از ابتدا آغاز کنیم:چهل دقیقه آغازین فیلم صرف شناساندن کاراکترها و ویژگی‌هایشان می‌شود. دوربین با اینکه در این چهل دقیقه مانند بقیه زمان فیلم روی دست است ولی حرکت آرام و کنترل شده ای تا رسیدن به نقطه آغاز تنش یعنی غرق شدن آرش دارد. به نظر می‌رسد برای آشنا سازی بیننده با شخصیت‌های قصه و مشخص کردن انگیزه همراهی الی با این جمع، چهل دقیقه زمان زیاد و خسته کننده ای است. هیچ اتفاقی رخ نمی‌دهد و نشانی از ایجاز در میان نیست. سکانس مربوط به پانتومیم که پنج دقیقه طول می‌کشد کشدار و بی کاربرد است و یادآوری و تاکید خرافی منوچهر در گفتگو با نازی (همسرش) بر اشاره الی به گل گلایل در فصل پانتومیم اساسا در آن فصل وجود ندارد یا برای نمونه همه زمانی که صرف بیان «دم بچه‌های دانشکده حقوق گرم!» ( یا چیزی شبیه این) برای معرفی پیشینه فکری و نظری جمع یا بخشی از آنها شده می‌توانست بعدا در میان گفتگوی پیمان و همسرش شهره ( که بیشتر می‌خورد مادرش باشد تا همسرش!) درباره زمان تحصیل همزمانشان در دانشکده حقوق بیاید ولی به طرز دور از انتظاری فرهادی از ایجاز به نفع کشدار کردن روایتش دست کشیده است.

 

از نقطه غرق شدن آرش و تلاش برای نجات او، قابها و تصاویر فیلم آشکارا پر از تنش می‌شوند و حرکت روی دست دوربین به شکلی اغراق شده و گاه نالازم، همزمان با رخدادهای پرتنش،درگیری‌ها و کتک کاری‌ها( امیر با سپیده ، علیرضا با احمد و …) بار تنش فیلم را به اوج می‌رسانند  و مجددا در چند دقیقه پایانی و از نقطه گفتگوی میان علیرضا و سپیده آرامش و ثبات ظاهری به فیلم باز می‌گردد. به گمانم نقطه قوت و ستایش شده فرهادی در کارگردانی درباره الی و به رخ کشیدن میزانسنهای شلوغ و دشوار بیش از اینکه کارکردی شالوده ساز باشد در تعارض با هرگونه درنگ برای مکاشفه و جستجوی حقیقت است آن هم در فیلمی‌که از عنوانش هم پیداست که تلاشی برای آشکار سازی وجوه پنهان یک امر و یا پدیده است.

 

 ظاهرا «درباره الی» پدیده خیلی مهمی‌در سینمای ایران است که متاسفانه نگارنده توفیق درک معرفت این پدیده و لذت بردن از آن همچون بسیاری دیگر را نداشته است ولی اطمینان دارم که «درباره الی» فیلم قابل اعتنا و شرافتمندانه ای است.

 

 

*عنوان مطلب بخشی از ترانه فریاد زیر آب داریوش اقبالی است که در فیلم از زبان یکی از کاراکترها می‌شنویم

 

 

واقعیت، چندان شیک نیست

گفتگو با لوران کانته کارگردان فیلم کلاس / برنده نخل طلای کن ۲۰۰۸

 

بچه‌های خود شما در یکی از فیلمهای قبلی تان یعنی « تایم اوت» بازی می‌کردند. احتمالا آنها الان باید هم سن بچه‌های فیلم «کلاس» باشند. برای ساختن فیلم کلاس از بچه‌های خودتان الهام گرفتید؟

من متوجه شدم وقتی فرزندانم خارج از محدوده دید من هستند چیز زیادی از آنچه بر آنها می‌گذرد نمی‌دانم به خصوص وقتی که در مدرسه هستند. چون مدرسه یک جورهایی جای اسرارآمیزی است. بچه‌ها دوست ندارند درباره مدرسه صحبت کنند چون می‌خواهند از حریم مستقل و شخصی خود محافظت کنند و شاید هم فکر می‌کنند صبحت از مدرسه برای کسی جذابیت ندارد. جایی از فیلم  کلاس یکی از دخترهای فیلم  در واکنش به  انشایی که قرار است درباره زندگی شان بنویسند می‌گوید: «چه چیزی می‌توانیم بگوییم؟ صبح از خواب بلند می‌شویم.صبحانه می‌خوریم. به مدرسه می‌آییم و بعد می‌خوابیم، همه اش همین است!». من کنجکاو بودم که بدانم در این کلاس‌های درس چه چیز‌هایی رخ می‌دهد  و تاثیر فرزندان خودم در این میان بسیار مهم و غیر قابل انکار است.

چقدر از فیلمنامه بر اساس کتاب فرانسوا بگودیو ( بازیگر اصلی فیلم )است؟چقدرش بداهه سازی شد و چقدر ساخته و پرداخته شما است؟ جایی خوانده بودم که شما فیلمنامه ای درباره سلیمان نوشته بودید یعنی همان پسر نوجوان  اهل مالی در فیلم که دچار دردسر می‌شود.

وقتی کتاب فرانسوا با عنوان «بین دیوارها» را خواندم پی بردم که فرانسوا یک نقطه دید تازه به من داده که پیش از آن نداشتم. من به توصیف‌های فرانسوا از خودش در کتاب خیلی علاقمند شدم؛ شیوه ای که او بچه‌ها را وادار به واکنش و تکاپو می‌کند و به آنها کمک می‌رساند تا رشد کنند. تصمیم گرفتم وقت زیادی را در مدرسه بگذرانم و ببینم در آنجا چه چیزهایی رخ می‌دهد تا بتوانم رابطه میان معلم‌ها و بچه‌ها را درک کنم. قبل از خواندن کتاب فرانسوا روی داستان سلیمان کار می‌کردم  و می‌شود گفت سلیمان و قصه اش پایه اصلی و اولیه فیلمنامه ام بود. ما تصمیم گرفتیم که داستان سلیمان را با درونمایه کتاب فرانسوا در هم بیامیزیم چون کتاب او واقعه نگاری یک سال تحصیلی اش در کلاس درس بود و اگر ما این خط داستانی را وارد نمی‌کردیم حاصل کار، یک فیلم مستند صرف می‌شد. وقتی که فیلمی‌می‌سازم سعی می‌کنم نگاهم را از خلال قصه و نقش پیشبرنده کاراکترها بیان کنم. برایم مهم بود که این خط داستانی  را اضافه کنم و فرانسوا پیشنهادم را پذیرفت. تا نیمه فیلم، سلیمان فقط یکی از دانش آموزان کلاس است و پس از آن قصه کم کم روی او متمرکز می‌شود.

شما پیش از این جایی گفته اید که نسبت به فیلمهایی مثل« انجمن شاعران مرده» که در آنها معلم‌ها حضور خدایگانی دارند نقد دارید. آیا فیلم کلاس، واکنشی به آن دسته فیلمها بود؟

من نمی‌خواستم یک معلم قهرمان گونه خلق کنم که همه چیز را می‌داند و هر وقت که دانش آموزان مشکل دارند به آنها کمک می‌کند.برایم مهم بود که معلمی‌را نشان دهم که یک انسان است و با انسانهای دیگر سر و کار دارد و می‌تواند دچار اشتباه هم بشود.من در هیچکدام از فیلمهایم قهرمان مطلق ندارم یا کسی که همه چیز دان باشد و از پس همه چیز بر بیاید.من آدمها را تا این حد زیرک و توانا نمی‌بینم.

به نظر می‌رسد مساله آموزش در همه فیلمهای شما جای دارد هر چند نه به عنوان هسته اصلی همه آثارتان. به عنوان یک فیلمساز چه جذابیتی در این موضوع می‌بینید؟

مهم است که به دوران گذار زندگی مان نظر بیندازیم تا ببینیم که در یک سیستم غیر پویا و راکد  امکان رشد و کارآیی وجود ندارد. من قبلا در فیلم «منابع انسانی» پدر و پسری را نشان داده ام که در رابطه میان شان  شکاف عمیقی وجود دارد. در آن فیلم هم تصور من این نبود که پدر بخواهد فرزندش شبیه او بشود.باور من این است که دنیا سریعتر از آنچه مردم فکر می‌کنند، در حال تغییر است. ما همیشه پشت سر تغییراتی حرکت می‌کنیم که شیوه زندگی بر ما تحمیل می‌کند.

کلاس فیلم شما فرهنگ‌های مختلفی را در بر می‌گیرد و زبان یک نکته کلیدی و تسهیل کننده ارتباط  در این فیلم است . به نظر شما تفاوت‌های فرهنگی به سوء تفاهم‌ها دامن می‌زنند یا پیشرفت‌های تکنولوژیک؟

من تردید دارم که این مساله ربط چندانی به تکنولوژی داشته باشد. فکر می‌کنم مساله اصلی، بیشتر درباره قابلیت پذیرش آدمها نسبت به یکدیگر است. البته در چند دهه قبل ما نمی‌توانستیم به این شکل که در گفتگوی میان فرانسوا و بچه‌ها در فیلم می‌بینیم با یک معلم حرف بزنیم. فرهنگ خیابانی جای خود را تا حدی باز کرده و وجودش را نمی‌توان انکار کرد. این فرهنگ ، سوء تفاهم‌های بیشتری در بین نسل‌ها و طبقه‌های اجتماعی به وجود آورده است.

آیا این شکاف میان نسل‌ها  در استقبال و بازتاب فیلم کلاس هم خودش را نشان داد؟

در فرانسه بچه‌های زیادی برای تماشای فیلم به سینما رفتند و من از این بابت بسیار خوشحال بودم چون این قضیه نشان می‌داد که آن‌ها تصویر بهتری را که این فیلم نسبت به تصویر رایج بزرگترها از بچه‌ها ارائه می‌دهد درک می‌کنند . من واقعا دوست دارم آن‌ها را بشناسم، بدانم چه می‌کنند، چه خلاقیت‌ها و اندیشمندی‌هایی دارند . فکر می‌کنم آنها این موضوع را در فیلم حس کردند و به همین دلیل به تماشای این فیلم اشتیاق نشان دادند. این فیلم آینه ای برابر آنها می‌گذاشت که برایشان جذاب بود درست بر خلاف برخی از آموزگاران که از تصویری که فیلم از آنها ارائه می‌داد تا حدی ترسیده بودند.

بخش زیادی از این فیلم بر پایه بداهه پردازی بود. کی برای خودتان مسجل شد که در حال ساختن یک فیلم داستانی بلند هستید؟

از همان آغاز. من فیلمسازی هستم که همیشه در مورد کار خودم و آنچه جلوی دوربین رخ می‌دهد تردید دارم. این بار، درباره آنچه جلوی دوربین رخ می‌داد حس خوبی داشتم ، هرجند نمی‌توانستم حدس بزنم که فیلم مهمی‌خواهد شد ولی می‌دانستم که همان چیزی می‌شود که انتظارش را دارم.

فرانسوا نقش خودش را بازی می‌کند و سکانس‌های مربوط به کلاس درس خیلی رها و بر اساس بداهه است. آیا شما از بخشی از اقتدار کارگردانی تان به سود فرانسوا دست کشیدید؟

من یک فیلمساز مستبد و زورگو نیستم و همیشه تلاش می‌کنم دیگر عوامل فیلم را هم در روند فیلم سازی ام سهیم کنم. فکر می‌کنم رابطه من با فرانسوا رضایت بخش ترین رابطه ای است که تاکنون با کسی سر فیلمهایم داشته ام چون احساس می‌کردم همزاد من در در صحنه حضور دارد و دیالوگهایی را که می‌خواهم به خوبی و به شکل فی البداهه از بچه‌ها می‌گیرد. این شیوه کار کردن برایم خیلی جذاب و سرگرم کننده بود. فرانسوا هم به سینما علاقمند است. او منتقد فیلم کایه دو سینما بوده پس ما می‌توانستیم بدون هیچ مشکلی، درباره فیلم و آنچه باید انجام دهیم با هم بحث کنیم.

فیلم مسایل اجتماعی مهمی‌را بیان می‌کند و اگر هدف اصلی شما نزدیک شدن به واقعیت بود چرا زندگی واقعی همین بچه‌ها را در قالب یک مستند به تصویر نکشیدید؟

در یک مستند نمی‌شود همه اتفاق‌ها یا کیفیت رخداد آن‌ها  را کنترل کرد. نمی‌شود سرانجام داستان و شخصیت‌های آن را پیش بینی کرد. ترجیح می‌دهم که وقت فیلمسازی روی آنچه می‌سازم کنترل داشته باشم.

ولی شما از نابازیگر استفاده کردید. چطور روی نقش آفرینی آنها کنترل داشتید؟

می‌دانم که ممکن است عجیب به نظر برسد اما پی بردم که دخترها و پسرهای انتخاب شده برای این فیلم با تظاهر به بازی در نقش یک کاراکتر دیگر راحت تر کنار می‌آیند. حتی اگر ماهیت آن کاراکتر منطبق بر شخصیت خود آنها باشد. یک نیروی بازدارنده خاصی وجود دارد که حتی کسی را که قرار است نقش خودش  را جلوی دوربین بازی کند وا می‌دارد که متفاوت از خود واقعی اش ظاهر شود.

وقتی جلوی دوربین یک مستندساز می‌ایستید احساس امنیت می‌کنید ولی در یک فیلم داستانی مثل این، بچه‌ها باید در قالب کاراکترها فرو می‌رفتند تا با ایجاد این احساس امنیت ، صمیمی‌تر جلوه کنند. اگر قالب کلی این کاراکترها وجود نداشت این اتفاق رخ نمی‌داد. بچه‌های فیلم کلاس، خودآگاهی چندانی ندارند و چندان به کاری انجام می‌دهند و تاثیری که می‌گذارند فکر نمی‌کنند چون به خیال خود در حال ایفای نقش کاراکترهایی به جز خود هستند حتی اگرهمنام آن کاراکتر‌ها باشند و مسایل شخصی شان با آنها یکی باشد و دیالوگهایی را به صورت بداهه از جانب خود بگویند. فکر می‌کنم فرانسوا بهترین گزینه برای ایفای نقش معلم بود، چون او در واقعیت هم یک معلم است و فقط چنین کسی می‌تواند درک درستی از فضای کلاس و رابطه میان معلم و دانش آموز داشته باشد.

ما با دانش آموزان زیادی دیدار داشتیم از آنها درباره زندگی و دلمشغولی شان پرسیدیم.این روند تقریبا یک سال طول کشید و ما با این بچه‌ها کار می‌کردیم و داستان را بر اساس بداهه پیش می‌بردیم و سرانجام گروهی را که در فیلم می‌بینید از میان آن گروه اولیه انتخاب کردیم. والدین واقعی آنها را هم برای ایفاء نقش آوردیم. در واقع همه چیز این فیلم واقعی بود. دانش آموزان و خانواده‌هایشان خیلی دوست داشتنی بودند و با دل و جان همکاری کردند  و یک خرده اجتماع چند فرهنگی فرانسوی مدرن و چالشهای درون آن را به نمایش گذاشتند.

درباره شیوه کار سرصحنه توضیح دهید.

الان درست یادم نیست. موقع فیلمبرداری من به فرانسوا اعتماد کردم که صحنه را خودش کارگردانی کند. ما با سه دوربین فیلمبرداری کردیم تا بتوانیم فضایی واقعی از کلاس درس نشان دهیم.هروقت احساس می‌کردم  که صحنه چیزی کم داشته کات می‌دادم و کمی‌بحث می‌کردیم، توضیحاتی می‌دادم و دوباره کار را را از سر می‌گرفتیم. می‌خواستم یک فیلم واقع نمایانه بسازم که تماشاگر هرگز نتواند مطمئن شود آنچه می‌بیند یک مستند است یا یک فیلم داستانی. فکر می‌کنم به چنین هدفی در فیلم رسیده ام.

فیلم شما شبه مستند است و مسایل اجتماعی مهمی‌را همچون مسایل نژادی و آموزشی مطرح می‌کند بدون اینکه بخواهد آنها را حل کند یا با یک پایان خوش سر هم بیاورد عنوان فیلم هم به نظر دوپهلو می‌آید هم به کلاس درس اشاره دارد و هم به کلاس و طبقه اجتماعی – اقتصادی. آیا همین قصد را داشتید؟

خب این عنوان انگلیسی فیلم است و من هم فکر می‌کنم معنای دوگانه ای دارد. در فرانسه عنوان فیلم «بین دیوارها» بود که هیچ ابهام و معنای دوپهلویی ندارد. عنوان کتاب فرانسوا هم همین بود… به نظرم ما به عنوان افراد اجتماع باید بیشترین تلاش را برای کنترل دنیای دور و برمان به خرچ دهیم ولی بعضی وقت‌ها درگیر اتفاقاتی می‌شویم که از آنها سر در نمی‌آوریم و کنترل شان از توان ما خارج است. به عنوان یک فیلمساز هیچ عقیده و ایدئولوژی خاصی را تبلیغ نمی‌کنم. من تنها به واقعیت دلبسته ام. به نمایش واقعیت و موقعیت‌ها و کاراکترهای واقعی و باور پذیر.در دنیای واقعی، قصه‌ها چندان منزه و شیک نیستند.

 

ترکیبی از دو گفتگو

ترجمه از رضا کاظمی

 

 

لورن کانته – متولد سال ۱۹۶۱ فارغ التحصیل از مدرسه سینمایی ایدک

فیلم شناسی:

کلاس (۲۰۰۸)

رو به جنوب( ۲۰۰۵)

تایم اوت (۲۰۰۱)

منابع انسانی( ۱۹۹۹)

خون آلود (۱۹۹۷)

بازی‌های ساحلی( ۱۹۹۵)

همه به صف (۱۹۹۴)